معنی شرعی آن (هی کفایه من یعونه من الطعام و الکسوهّ و السکنی) است.335
نفقه را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد: الف) نفقه شخص بر نفسِ خود که مقدم بر غیر است. بر اساس سخن پیامبر اکرم (صلی الله و آله) که می فرماید:
«ابدء بنفسک ثم بمن تعول».
ب) نفقه کسانی که واجب است نفقه‌شان پرداخت شود که به سه سبب است؛ زوجیت، قرابت خاصه و ملک (یعنی چیزی که انسان آن را مالک گردیده مثل نفقه حیوان).336
3ـ2ـ2 قرابت موجب نفقه
برای مذاهب اهل سنت، چهار رأی و نظر در خصوص قرابت موجبت نفقه وجود دارد:
رأی حنفیه: نفقه دادن به همه ذی رحم، مانند: همسر و محارم نزدیک واجب است. خداوند متعال در آیه 36 سوره مبارکه نسا می‌فرماید: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى». مراد از «قراباء»، محارم بر اساس قول تعالی در آیه 233 سوره مبارکه بقره: «عَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ». پس به رأی حنفیه، همه ذی رحم مستحق نفقه هستند به شرط اینکه نیازمند باشند یا صغیر و فقیر یا زن بالغ فقیر باشد یا مذکر علیل یا کور فقیر باشد.337
رأی مالکیه: نفقه دادن فقط به پدر و مادر و فرزندان به طور مباشر بدون غیر واجب است یا به اصول و فروع به طور مباشر بدون اجداد و فرزندانِ فرزندان. همچنین معتقد است که نفقه دادن به فرزند واجب است 338 بر اساس قول تعالی در آیه 233 سوره مبارکه بقره: «وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ».
رأی شافعیه: شافعیه معتقدند که نفقه پدر و مادر هرچه بالاتر روند و نفقه فرزندان هر چه پایین روند، براساس آیه 78 سوره مبارکه حج: « مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ» واجب است .339
رأی حنابله: نفقه دادن بر هر قریب وارثی که بالفرض یا باتعصیب وارث باشد یا زی رحم محرم باشند یا از یک عمود نسب مثل پدر و مادر، فرزند دختر یا از غیر عمود نسبی مثل خاله عمه باشند، اساس آیه 233 سوره مبارکه بقره «وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ» واجب است زیرا بین وارثین قرابتی است که باعث می‌شود احق از سایر مردم به مال مورث باشند.340
3ـ2ـ3 شرایط وجوب نفقه
فقها در این شرایط اتفاق نظر دارند:
1ـ فقیر باشد و توانایی امرار معاش را نداشته باشد. مانند: عدم بلوغ و یا جنون و بیماری، جز ابوین ـ چه قدرت کسب داشته باشند یا نداشته باشند و صحیح و سالم باشند ـ که نفقه بر آنان واجب است.
2ـ کسی که نفقه بر او واجب است باید موسر یا مالک نفقه باشد یا از مالش یا از کسب و کارش باشد جز پدر که نفقه او بر پسر واجب است حتی اگر معسر باشد اما مالکیه معتقد است که وجوب نفقه بر فرزند است.
3ـ منفق باید قریب منفقٌ علیه باشد، از ذی رحم باشد. به نظر حنفیه منفقٌ علیه باید مستحق ارث باشد، از نظر حنابله باید وارث باشد، از نظر مالکیه باید پدر یا فرزند باشد و از نظر شافعیه باید از اصول یا فروع باشد.341
3ـ2ـ4 شرط اتحاد دین
فقها در شرط اتحاد دین اختلاف کرده‌اند. به عقیده مالکیه و شافعیه، اتحاد دین در وجوب نفقه شرط نیست بلکه مسلمان می‌تواند به کافر انفاق کند و کافر به مسلم، ولی حنفیه این شرط را فقط برای اصول (پدران و اجداد) و فروع (فرزندان و فرزندان فرزندان) می‌دانند و برای غیر ایشان، این شرط را لازم می‌دانند اما حنابله معتقدند اگر در دین اختلاف دارند، نفقه دادن واجب نمی‌شود.342
اهل سنت نفقه دادن به فرزندان را واجب دانسته‌اند و به آن اتفاق دارند و می‌گویند بر اساس قول حق تعالی در آیه 233 سوره مبارکه بقره «وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» نفقه به اولاد واجب می‌باشد و بر پدرِ مولود واجب است که نفقه فرزند خود را بپردازد همان طور که نفقه زن بر او واجب است به سبب ولادت حدیثی از هند آورده‌اند که می‌گویند « خذی ما یکفیک و ولدک بالمعروف» یا نفقه فرزند و زوجه بر پدر واجب است. فرزندانی که نفقه آنان واجب است به رأی جمهور، فرزندان و فرزندانِ فرزندان هر چه قدر پایین روند و بر جد، نفقه نوه‌هایش واجب است، اما نزد مالکیه فقط نفقه فرزندان خود شخص واجب است و نفقه فرزندانِ فرزندان واجب نیست343 به دلیل ظاهر آیه شریفه «وَعَلَى الْمَوْلُودِ».
3ـ2ـ5 شرایط وجوب نفقه بر فرزندان
3ـ2ـ5ـ1 شرایط نزد حنفیه
نفقه فرزندان واجب است، اگر فرزند پسر باشد به سه شرط نفقه او بر عهده پدرش است:
1ـ فقیر باشد و هیچ مالی نداشته باشند. 2ـ بالغ نشده باشد؛ اگر به بلوغ برسد باید کار کند و خود نفقه خود را بدهد. و اگر مشکلی از لحاط جسمی یا عقلی داشت نفقه بر عهده پدر باقی می‌ماند و هرگاه به سنی برسد که بتواند کار کند یا پدر او را نزد خود به کار بگمارد که در این صورت نفقه از کسب و کار او پرداخت می‌شود ولی اگر طالب علم باشد نفقه بر عهده پدر باقی می ماند. 3ـ پسر آزاد باشد؛ پس اگر مملوک باشد، نفقه بر عهده مالک است.
ولی اگر فرزند دختر باشد ـ چه صغیره باشد چه کبیره ـ نفقه اش بر عهده پدر می‌باشد به دو شرط :
1ـ فقیر باشد؛ اگر مالی داشته باشد، نفقه‌اش از مال خواهد بود. همچنین بر پدر جایز نیست که دخترش را به کار کردن مجبور کند باید او را نزد زنی بفرستد که به او خیاطی و گلدوزی و نساجی یاد بدهد و اگر از این حرفه‌ها مالی به دست بیاورد و برای او درآمدی حاصل شد، دیگر نفقه بر عهده پدر نمی‌باشد. 2ـ آزاد باشد؛ اگر مملوک باشد نفقه بر عهده مالک می باشد.
در کل اگر پدر موسر باشد و بتواند نفقه فرزندان خود را بدهد ولی از دادن نفقه امتناع کند، پدر زندانی می‌شود. پدر فقط برای دینِ نفقه حبس می‌شود. ولی اگر معسر باشد نفقه بر عهده اقارب است که اقرب آنان مادر است، البته به شرطی که موسر باشد و نفقه‌ای که مادر می‌پردازد بر ذمه پدر باقی می‌ماند. ولی اگر مادر هم معسر باشد نفقه بر عهده جد است اگر موسر باشد و این نفقه بر پدر به صورت دین باقی می‌ماند؛ به همان ترتیب اقرب به اقرب و اگر کسی نباشد از بیت المال پرداخت می‌شود. 344
3ـ2ـ5ـ2 شرایط نزد مالکیه
1ـ فقیر باشند و مالی نداشته باشند یا نتوانند کسب و کار کنند یا اگر مالی داشته باشند و قبل از رسیدن به سن بلوغ تمام شود، نفقه بر عهده پدر واجب می‌شود. 2ـ پدر باید عاقل بالغ و قدر بر کسب باشد ولی اگر مجنون یا عاجز باشد، نفقه از پدر ساقط می‌شود. همچنین اگر فرزند به صورت مجنون و یا عاجز بالغ شود نفقه همچنان بر پدر باقی می‌ماند. 3ـ فرزند مملوک نباشد. 4ـ پدر موسر باشد. همچنین پدر مجبور نیست بر فرزند انفاق کند.
اما دختر باید آزاد باشد که در این حالت نفقه بر عهده پدرش است تا زمانی که زوج بر او دخول کند. سپس بر عهده شوهر می‌شود. ولی اگر دختر زمنه یا فقیر باشد و زمن او استمرار داشته باشد، سپس شوهر او را طلاق دهد یا بمیرد، نفقه دختر به پدر بر می‌گردد؛حتی اگر بکر و صغیره برگردد. ولی اگر بیوه بالغ صحیحه برگردد نفقه بر عهده پدر بر نمی‌گردد. همچنین مالکیه معتقدند که بر مادر واجب نیست نفقه فرزندش را بدهد حتی اگر موسر باشد. 345
3ـ2ـ5ـ3 شرایط نزد شافعیه
نفقه دادن به فرزند واجب است به سه شرط زیر: 1ـ صغیر باشد و قادر به کار کردن باشد زمن نباشد. 2ـ فقیر نباشد پس اگر صغیر غنی یا زمن غنی باشد، نفقه بر عهده پدر نمی‌باشد و ازمال طفل پرداخت می‌شود. 3ـ آزاد باشد.
اما نفقه دختر بر عهده پدر است تا زمانی که ازدواج کند. ولی اگر بتواند ازدواج کند اما امتناع کند نفقه او از عهده پدر ساقط می‌شود. و بر پسر لازم است کار کند اگر قادر به کسب و کار باشد و نفقه دادن بر مادر واجب نیست و فقط باید مدت کمی از هنگام تولد فرزندش به او شیر دهد زیرا فرزند به خوردن شیر مادر برای اولین بار نیاز دارد همچنین مادر را برای رضاع مجبور نمی‌کنند.346
3ـ2ـ5ـ4 شرایط نزد حنابله
نفقه بر پدر به شرط‌های زیر واجب می‌شود:
1ـ فقیر نباشد؛ یعنی موسر باشد. موسر به معنای اینکه مال داشته باشند یا توانایی بر کسب وکار باشند. 2ـ پدر یا کسی که عهده دار انفاق است، باید مال داشته باشند که از نفقه خود همسر و خادم زائد بماند تا بتواند انفاق کند.3ـ پدر و فرزند هردو آزاد باشند. و اگر هردو مملوک باشند نفقه بر عهده هیچ کدام از آنان نمی‌باشند.
می‌توان به طور خلاصه که در کتاب الوجیز آمده است، شرایط وجوب نفقه بر فرزند را به این شکل بیان کرد:
1ـ پدر بتواند به آسانی نفقه را بپردازد یا قدرت و توانایی کسب را داشته باشد به رأی جمهور، ولی مالکیه این شرط را لازم برای انفاق پدر بر فرزندان خود نمی‌دانند. به مالکیه، نفقه بر فرزند واجب نیست وقتی که قادر به کسب یا مال داشته باشد. حنفیه و شافعیه طلبه علم را مستثنی کرده‌اند و بیان می‌کنند که نفقه بر آنان واجب می‌شود حتی وقتی که بتوانند کسب کنند. زیرا کسب علم نیاز به فراغت دارد. همچنین حنفیه ابناء الکرام (یعنی: کسانی که کار کردن را برای خود زشت می‌دانند) را مستثنی کرده‌اند، فرزند باید فقیر باشد و توانایی و قدرت کسب و کار ندارد.
2ـ در دین با هم اختلاف نداشته باشند، به نظر حنابله ، ولی جمهور فقها این شرط را لازم نمی‌دانند به ظاهر آیه «وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ». 347
3ـ2ـ6 استقلال پدر در نفقه دادن بر فرزندان خودش
هیچ کس در نفقه دادن بر فرزندان با پدر شریک نمی‌شود زیرا که فرزندان جزئی از پدر می‌باشند و احیای آنان مانند احیای نفس بر او واجب است بر اساس قول حق تعالی «وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ».
فقها اتفاق نظر دارند که اگر پدر موجود باشد و موسر و توانایی بر کسب و کار داشته باشد، نفقه فرزندان بر عهده اوست و هیچ کس با او در نفقه دادن شریک نیست. براساس «وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ» که اینجا پدر حصر شده است. ولی در مذهب مالکیه، حتی اگر پدر توانایی کسب را داشته باشد نفقه بر او واجب نیست و اما نزد حنفیه، اگر پدرْ فقیر باشد یا عاجز و مریض باشد یا بمیرد، در این حالات نفقه بر اصول مانند: جد و جده (مذکر باشند یا مؤنث) واجب می‌شود به شرط آنکه توانایی پرداخت نفقه را داشته باشند.
ولی مالکیه نفقه را فقط بر پدر محدود کرده‌اند و دلیلشان این است که پیامبر (صلی الله و آله) نفقه را به ترتیب بر نفس، سپس اهل عیال، سپس خادم محدود کرده است. ولی شافعیه نفقه را بر مادر واجب کرده است اگر پدر عاجز باشد یا موجود نباشد زیرا خداوند متعال در آیه 233 سوره مبارکه بقره می فرماید: «َلا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ» ولی حنابله نفقه را بر همه وراث به قدر میراث لازم دانسته‌اند به دلیل «وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ» و «وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِك» بر پدر نفقه رضاع واجب می‌باشد، سپس وارث را به آن مقدور کرده است. 348
3ـ2ـ7 مقدار نفقه
مقدار نفقه فرزندان نزد اهل سنت مقدار کافی از خوراک و پوشاک و مسکن و رضاع است اگر رضیع باشد. نفقه به قدر مال منفق و عادت‌های همان شهر و بلاد است. و این نفقه اصلاً به صورت دین در ذمه قرار داده نمی‌شود بر خلاف زوجات، ولی نزد شافعیه دین در ذمه پدر قرار داده می‌شود. و این نفقه در نزد فقها با مرور زمان ساقط می‌شود زیرا بدون قبض یا دین قرار دادن آن زیرا مرتبط با نیاز فرزند می‌باشد و مرور زمان قرینه بر زوال نیاز است.349
پس می‌توان نتیجه گرفت که اکثر اهل سنت به نفقه دادن به فرزندان اتفاق دارند و آن را واجب دانسته‌اند.
حال باید دید فرزندانی که از ازدواج‌های نو ظهور به دنیا آمده‌اند، نفقه آنان بر عهده چه کسی یا کسانی است. در قبل بیان شد که حکم شرعی ازدواج‌های نوظهور از منظر اهل سنت چیست. اگر این ازدواج ها صحیح قلمداد شوند حکم فرزندان ناشی ازاین ازدواجها همانند ازدواج صحیح می‌باشد و این فرزندان مستحق نفقه هستند که اکثر اهل سنت بیشتر این ازدواج ها را ازدواج صحیح فاسد یا باطل دانسته‌اند؛ پس با توجه به حکم آنها می‌توان نتیجه گرفت که نفقه این کودکان
