السلام هم به فراواني يافت ميشود26 و البته بيشتر در مواقع جنگ کاربرد دارد. در نهج البلاغه است که علي عليه السلام در مقابل جمعيت، ناراحت و عصباني از اين کار ميايستد و يک خطبه چند سطري مي‌خواند. ميفرمايد: «قَدِ اسْتَطْعَمْوکمُ الْقِتالَ» اينها گرسنه جنگند و از شما غذا ميخواهند اما از دم شمشير. «فَاقِرّوا عَلي مَذَلَّةٍ وَ تَأْخيرِ مَحَلَّةٍ أَوْ رَوُّوا السُّيوفَ مِنَ الدِّماءِ تَرْووا مِنَ الْماءِ» لشکريانم! نميگويم برويد بجنگيد، برويد يکي از اين دو راه را انتخاب کنيد: يا تن به ذلت بدهيد که آب را ببرند و شما نگاه کنيد، يا اينکه اين تيغها را از خون اين ناکسان سيراب کنيد تا خودتان سيراب شويد. «فَالْمَوْتُ في حَياتِکمْ مَقْهورينَ وَ الْحَياةُ في مَوْتِکمْ قاهِرينَ»27 زندگي اين است که بميريد ولي فائق باشيد و مردن اين است که زنده باشيد ولي توسري خور.با اين سخنان خود آنچنان هيجان ايجاد کرد که در کمتر از دو ساعت، دشمن را بکلي از کنار شريعه فرات دور کردند. پس معلوم شد، سخن ميتواند سخن حماسي باشد و سخن حماسي يعني سخني که در آن بويي از غيرت و شجاعت و مردانگي باشد، بويي از ايستادگي و مقاومت باشد.28
در دوران دفاع مقدس در کشور ما نيز اينگونه مجالس با توجه به فضاي آن دوران کاربرد بالايي داشت و برگزاري اين مجالس باعث بالا رفتن روحيه و افزايش شور و نشاط بين رزمندگان ميگرديد.
2- مجالس اخلاقي و موعظه: در اين مجالس خطيب با مخاطب قرار دادن افراد شنونده، آنان را به خودشناسي و دقت براي درک صحيح ارتباط با خداي خود و ديگر بندگان خدا فرا مي‌خواند و همچنين آنان را به توجه در عاقبت رفتار و کردار خود دعوت مينمايد.29
اين مجالس هم، در فضاي فعلي جامعه مخاطبان فراواني دارد و افراد علاقمند به سير و سلوک در مسير الهي سعي ميکنند ضمن ارتباط با يکي از اساتيد اخلاق در اين مسير گام بردارند. تعداد و تنوع اين گونه جلسات در شهرهاي مذهبي بيشتر به چشم ميخورد. اين نوع از مجالس نيز در زمان ائمه عليهم السلام بسيار رواج داشت و اين مباحث در نهج البلاغه و صحيفه سجاديه و احاديث ائمه اطهار عليهم السلام بسيار به چشم ميخورد.
3- مجالس اعتقادي: در اين نوع مجالس، عمده مباحث، تبيين يکي از اصول دين و مباحث توصيفي و استدلالي وابسته به اين اصول است.
اين مجالس سهم بهسزائي در رشد و ارتقاء نگاه ديني جامعه دارند و در مجالس مختلف حتي مجالس اخلاقي تلاش ميگردد بنيه ديني و اعتقادي مردم تقويت گردد.30 رسانهها از جمله صدا و سيما هم با پرداختن به اين مسأله تلاش ميکند تا حدي اين خلا را پر کند ولي حضور مستقيم در اين جلسات نقش مهمي در ارتقا باورها و عقايد مذهبي افراد جامعه دارد.
ائمه معصومين عليهم السلام نيز مجالس اعتقادي بسياري برگزار ميکردند، براي مثال بخش قابل توجهي از خطبههاي نهج البلاغه به موضوعات اعتقادي و مباحثي چون توحيد، نبوت، امامت و معاد اختصاص يافته است.31
4- مجالس اجتماعي: آشنا کردن مردم به حقوق سياسي- اجتماعي خود، ذکر مشکلات و معضلات اجتماعي و ارائه راه حل براي مشکلات مردم و جامعه هدف اين مجالس است که امام علي علیه السلام در خطبه 50 نهج البلاغه به تحليل فتنه‌ها و آشوب‌هاي جامعه اسلامي و عوامل پديدار شدن آن مي‌پردازند.32
5- مجالس ذکر اهل بيت (مديحه و مرثيه): برگزاري مجالس مصيبتخواني و مرثيهسرايي از زمان پيامبراکرم صلی الله علیه و آله نزد اهل بيت علیه السلام مرسوم و متعارف بوده است و احاديثي که دلالت بر گريه و سوگواري پيامبر گرامي اسلام و ائمه معصومين عليهم السلام در مناسبتهاي مختلف دارد، در بخش بعد مورد بررسي قرار ميگيرند.33
6- مجالسي با ترکيب موارد فوق: برخي از مجالس تنها منحصر به يکي از موارد فوق نميباشد و ترکيبي از مجالس فوق است، که در آنها به مباحث اعتقادي، اخلاقي و اجتماعي پرداخته ميشود که براي نمونه ميتوان به برگزاري نماز جمعه اشاره کرد، که در آن ترکيبي از موارد فوق وجود دارد و تنها منحصر به يکي از آنها نيست. ائمه معصومين عليهم السلام هم در خطبههاي نماز جمعه، از انواع محتواي مجالس ذکر شده پيشين استفاده ميکردند؛ اگرچه غير از خطبههاي اميرالمؤمنين علیه السلام و امام حسن علیه السلام از خطبه جمعه ديگر ائمه چندان خبري نيست زيرا خطبه و خطابه جمعه از لوازم حکومت بوده است.34
1-3-1-1- بررسي برگزاري مجالس مذهبی توسط اهل بيت(عليهم السلام)
از آنجا که يکي از مهم‌ترين و کاراترين مجالس مذهبي، مجالس ذکر اهل بيت (مديحه و مرثيه) است که از زمان پيامبرصلی الله علیه و آله شکل گرفته و پس از شهادت امام حسين علیه السلام ، ائمه معصومين علیهم السلام بيشترين استفاده را از اينگونه مجالس برده‌اند و به همين دليل بيشترين تعداد مجالس مذهبي را، اين نوع مجالس تشکيل دادهاند که هر چند در طول تاريخ با فراز و نشيب‌ها و قوت و ضعف‌هائي روبرو بوده‌اند، ولي اين مجالس در کنار ديگر مجالس مذهبي نقش ويژه‌تري پيدا نمودهاند. لذا در ادامه ضمن توجه به ديگر مجالس مذهبي ذکر شده در بالا و توجه به آثار و پيامدهاي تأثيرگذار آنها، تمرکز بيشتري بر مجالس ذکر فضائل و مناقب اهل بيت عليهم السلام خواهيم داشت و در اين قسمت نقش اين مجالس را در حفظ و تداوم حيات ديني جامعه با دقت بيشتري بررسي خواهيم کرد.
در سيره حضرت رسول صلی الله علیه و آله مىتوان مواردى را جستجو کرد که از وقوع حوادثى، محزون بوده‌اند و يا نسبت به پيشامدهاى آينده و تلخى و ناگوارى آنها ابراز تألم نمودهاند. آن حضرت در مرگ بسيارى از افراد گريستهاند و سفارش به برگزارى مجالس عزا فرمودهاند؛ به عنوان نمونه مىتوان به سفارش آن حضرت مبني بر اقامه عزا براي شهيدان احد اشاره کرد همچنين گريه ايشان نسبت به وقايعى که در آينده براى فرزندشان امام حسين علیه السلام پيش خواهد آمد از اين نمونه ميباشد. آن حضرت در برخى دستورات فرمودهاند که امت من ياد و خاطره فرزندم حسين را با عزاداريهاى خود زنده نگه دارند.35
ائمه معصومين عليهم السلام هم به برگزاري اين مجالس اهتمام جدي داشتند ولي بعد از شهادت امام حسين(عليه السلام) گريه بر مظلوميت آن حضرت و مصائب اهل بيت ايشان فضاي اين گونه مجالس را تحت تاثير قرار داد، به گونه‌اي که از آن پس بيشتر مجالس مذهبي شيعيان را اين نوع از مجالس تشکيل ميداد. ذکر مصائب و تشويق ديگران به برگزاري مراسم به صورتهاي مختلف و در مجالس و اماکن گوناگون، نشان از آن دارد که اين امر به عنوان يکي از کاراترين روش‌ها، از جانب ائمه علیهم السلام به کار گرفته ميشد و آنان از اين طريق ميتوانستند با ذکر الگويي آشکار از مبارزه حق و باطل و فداکاري در راه حق به مبارزه با انحراف و ستم‌گري بپردازند وگاه ذکر مصيبت بيشتر از خطبههاي حماسي، آمادهساز و تحريک کننده بود که از ويژگي‌هاي اين نوع مجالس ميتوان به الگوسازي، تبليغ دين، حب اهل بيت علیهم السلام، تعظيم شعائر و… اشاره کرد که در ادامه مورد بررسي قرار ميگيرند:
1-3-1-2- جهتگيري مجالس مذهبي پس از شهادت امام حسين(عليه‌السلام)
پس از شهادت امامحسين عليه السلام ، برگزاري مجالس مذهبي سمت و سوي خاصي يافت و ذکر ياد و نام ايشان بر کيفيت برگزاري مجالس مختلف سايه افکند. حزن ائمّه عليهم‌السلام و نوحهسرائي آنان در مجالس رسمي و خصوصي هميشگي بوده و در طول زندگيشان استمرار داشته و در اين باره روايات بسياري در کتب و نوشتهها نقل شده که از جمله آنها گريه و حزن امام چهارم زين‌العابدين‌‌عليه‌السلام در مدّت قريب چهل سال زندگي بعد از شهادت پدر مظلومش36 و گريه امام صادق‌‌عليه‌السلام براي مصيبت جدّ شهيدش و شعر خواستن از شعراء در مرثيه حسينعليهالسلام و همچنين امام کاظم‌‌عليه‌السلام که وقتي که ماه محرم ميرسيد خندان ديده نميشد و در دهه اوّل اين ماه هميشه حزين و اندوهناک بود و هکذا امامرضا‌‌عليه‌السلام و ديگر ائمّه‌عليهم‌السلام.37
در تاريخ هم، نقلهاي فراواني از برگزاري مجالس عزا و مرثيهخواني توسط امامان شيعه و نيز احاديث فراواني در تشويق و تحريض شيعيان به اين اقدام وجود دارد که نشانگر اهميت فراوان اين مقوله در سيره و انديشه آن بزرگواران دارد38 که در ادامه مورد اشاره قرار ميگيرند.
در متون ديني هم روايات متعددي درباره ثواب و پاداش فراوان براي عزاداري و مرثيهسرايي و زيارت مرقد امامحسين عليه السلام وارد شده است. در اين روايات، نوحهسرايان به گرياندن مردم در مصايب اهل بيت عليهم السلام تشويق شدهاند و شاعران و مرثيهسرايان به سرودن اشعار در رثاي
امامحسين عليه السلام و گرياندن مردم ترغيب ميگردند و عمل آنان موجب جلب رضاي خدا و نيل به بهشت جاودان معرفي ميشود.39
به طور کلي مجالس مذهبي در دوران امامان شيعه به صورت عزاداري و صرفاً يک اجتماع محدود و در بيشتر موارد غيرعلني منحصر ميشد که مداحان، شاعران و مرثيهسرايان، که در آن زمان به “منشدان” شهرت داشتند، در آن حاضر شده، به اذن امام مرثيهخواني ميکردند. محتواي اين مجالس عموما شامل اين موارد ميشد:
1- بيان فضايل و مناقب اهل بيت علیهم السلام
2- ذکر مصايب و ستمهايي که بر اهل بيت علیهم السلام رفته است؛ با محوريت واقعه کربلا
3- اشاره به ستم‌ها و جنايات بنياميه و بنيعباس
با در نظر گرفتن شرايط ويژه تاريخي، ميتوان اقدام ائمه معصومين علیهم السلام در تشکيل و نيز سفارش به برگزاري مجالس سوگواري را اقدامي سياسي ارزيابي کرد. در فضاي اختناق دوران حکومت امويان و عباسيان و عصر به انزوا راندن و بايکوت شيعيان و پيشوايانشان، اين مجالس به خوبي مي‌توانست خلأ ناشي از فقدان کانال‌ها و ابزار ارتباطي مناسب را براي ائمه معصومين علیهم السلام پر نمايد و به عنوان تنها رسانه در فضاي تبليغاتي مسموم و يک سويه‌ي ضدشيعي آن زمان ايفاي نقش کند. بهره‌گيري از عامل تحريک عواطف و احساسات هم انتخابي هوشمندانه است که رسيدن به آن غايت سياسي را تسهيل ميکند.
بنابراين مجالس اين دوره را ميتوان پناهگاه و کهف حصين مبارزان و مخالفان شيعه حاکميت سياسي(خلافت اموي و عباسي) دانست؛ با جهتگيري مبارزه‌ي پنهاني با ظلم و ستم حاکم از طريق حفظ و گسترش مکتب اهل بيت علیهم السلام و ارائه اسلام علوي در برابر اسلام اموي رايج اين خصلت مجالس سوگواري، تا چند صباحي پس از غيبت کبري، يعني تا فتح بغداد توسط آل بويه هم کماکان حفظ شد.40
الف- نمونههائي از عزاداري ائمهعليهمالسلام در مصائب امام حسينعليهالسلام
و اينک قسمتي از حزن ائمهعليهمالسلام و گريه براي جدّ شهيدشان حضرت سيدالشهدا عليه‌السلام را نقل ميکنيم که چگونه شيعيان و پيروان خود را به زندهنگهداشتن اين يادبود دردناک و حادثه حزنآور شهادت امام حسينعليهالسلام و يارانش در روز عاشوراي محرّم 61 دعوت ميکردند.
سيد محسن امين عاملي در بحث نوحهسرائي ائمهعليهمالسلام بر جدّ شهيدشان مي‌گويد: امّا ائمهعليهمالسلام بر امام حسينعليهالسلام گريه ميکردند و مصيبت ايشان را بزرگترين مصيبتها ميشمردند و شيعيان و دوستداران و پيروان خود را به اين امر دستور ميدادند و تشويق مينمودند و از شعرا ميخواستند در عزاي حسينعليهالسلام نوحه سرايي کنند و عاشورا را روز حزن و گريه قرار ميدادند و کسي که آن روز را عيد مي‌گرفت سرزنش ميکردند و امر ميکردند آن روز سعي در حوائج دنيا نشود و چيزي ذخيره نکنند که اخبار در اين باره از ائمّه علیهم السلام مستفيض و نزديک به حدّ تواتر است که ثقات شيعه و دوستانشان با سندهاي متّصله از معصومين‌‌عليهم‌السلام روايت کردهاند.41 براي مثال:
أ. از علقمه بن بن محمد حضرمي از امام باقر(عليه السلام) نقل شده است که فرمودند: اي علقمه! بر امام حسين(عليه السلام) ندبه کنيد و برايش بگرييد… و هر کدام از شما که ميتواند در آن روز {عاشورا} به دنبال طلب حاجتي نرود، پس نرود؛ چرا که آن روز، روز نحسي است که حاجت هيچ مومني در آن برآورده نميشود و اگر برآورده شود هم برکت نخواهد داشت و هيچ يک از شما در خانه اش در آن
