و حسن بیگ روملو. و می‌نویسد، بعد از مرگ این جماعت کسی پیرامون تحریر وقایع زمان نگشته است و ناگزیر خود برای تالیف چنین تاریخ اقدام به نوشتن مجلد پنجم خلاصه التواریخ کرده است. و از همین مقدمه بر می‌آید که مولف پس از اتمام مجلدات چهارگانه که دوازده سال به طول انجامیده، ظاهرا در سال ۹۸۴ ه.ق به تشویق شاه اسماعیل دوم تصمیم گرفته است، به سبک کتاب مطلع السعدین کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی که شامل وقایع دوران ابوسعید مغول تا ابوسعید گورکانی است، کتابی در تاریخ صفویه از شاه اسماعیل اول تا شاه اسماعیل ثانی تالیف کند. اما حوادث زمان و گرفتاری‌های ناشی از همراهی او با اردوهای نظامی و مشکلات فراوان دیگر و مهم تر از همه نبودن یک صاحب دولت که او را در انجام مقصود یاری دهد، تصمیم وی را با موانعی روبرو ساخته است. با این همه به سعی و همت خود موفق شده است، تالیف کتاب را در سال ۹۹۹ه.ق به اتمام رساند و آن را به شاه عباس هدیه کند. مولف در آغاز و پایان کتاب وعده داده است، نسخه دیگری در حوادث سال به سال دوران شاه عباس بنویسد و به درستی نمی‌دانیم، در این کار توفیق یافته است یا نه. شاید مطالب اضافی خلاصه التواریخ نسخه برلین مربوط به وقایع بین سال‌های ۹۹۹ تا ۱۰۰۱ه.ق آغاز همان بخشی باشد که مولف وعده نوشتن آن را داده است. قاضی احمد در سال فوت شاه طهماسب ۹۸۴ ه.ق ۲۰ ساله بوده و با توجه به اشتغال او در رشته‌های مختلف دیوانی و علاقه اش به علم و هنر و تاریخ نویسی و دسترسی به منابع تاریخ معاصر، حوادث نزدیک به زمان خود را مفصل تر نوشته و آنجا که خود در متن حوادث بوده، این تفصیل بیشتر به چشم می‌خورد. اما برای نوشتن تاریخ زمان های دورتر از همان مدارکی استفاده کرده است که مورخین متقدم از آنها بهره گرفته‌اند و به همین دلیل بخش نخستین کتاب او که تاریخ پیشوایان صفویه است، به اختصار برگزار شده و از تشکیل حکومت صفوی به بعد وقایع با جزئیات و تفصیل بیشتری آمده است. در حقیقت این کتاب یک واقع نگاری است و حوادث و تحولات سیصد سال تاریخ ایران از سده هشتم تا یازدهم بیان می‌کند. حوادثی که منجر به تاسیس دولت صفوی و استقرار آن به عنوان یک قدرت سیاسی و نظامی متمرکز بر اساس مذهب شیعه اثنی عشری و حکمرانی ذوالقدر ها در فارس گردید. استقرار تشیع به عنوان یک مذهب رسمی که آرمان دیرین شیعیان ایران بود، به وحدت ملی و سیاسی اقوام ایرانی کمک کرد و مقررات اداری و اجتماعی خاصی را به وجود آورد. قاضی احمد بی آنکه تحلیلی از ماهیت قضایا بدست دهد، شرح جنگ‌های خارجی صفویه را به تفصیل بیان کرده است، اما او نه تنها به عنوان یک واقعه نگار، بلکه نظر به اعتقادات مذهبی و اطلاعاتش در زمینه ادبی و هنری مباحث گوناگونی را در کتاب تاریخ خود آورده است. البته تنظیم این مطالب با روش معینی دنبال نشده، بلکه نویسنده هر چه به خاطرش آمده و آنچه را که دیده یادداشت کرده است. در چنین شیوه تاریخ نویسی آن قسمت از وقایع که در زمان خود مولف اتفاق افتاده از اهمیت بیشتری برخوردار است. در این کتاب نام و شرح حال مختصر علمای شیعه که در تحکیم مبانی مذهب و اسقرار آن در ایران نقش بسیار موثری داشتند، همراه با آثار و تالیفات آنان دیده می‌شود و کمتر اثر تاریخی از دوران صفویه دارای چنین خصوصیتی است. منابعی که در کتاب خلاصه التواریخ از آنها استفاده شده است، به قرار زیر است:
صفوه الصفای ابن بزاز، فتوحات شاهی، تاریخ حبیب السیر، تاریخ جهان آرا، لب التواریخ، تکمله الاخبار ، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب، احسن التواریخ و جواهر الاخبار و سایر کتبی به آنها دسترسی داشته است. خلاصة التواریخ توسط احسان اشراقی تصحیح شده است و در دو جلد به چاپ رسیده است. جلد اول وقایع مربوط به زمان شیخ صفی تا مرگ شاه طهماسب یکم را بیان می‌کند و جلد دوم وقایع زمان شاه اسماعیل دوم تا اوایل حکومت شاه عباس یکم (۹۹۹ قمری) را به شرح آورده است.
روضه الصفویه، پنجمین متن تاریخی مربوط به دوره صفوی است. این اثر متضمن وقایع و حوادث در حدود یکصد و سی سال تاریخ خاندان صفوی از جلوس شاه اسماعیل اول در تبریز ( 907 ه . ق ) تا آغاز چهلمین سال پادشاهی شاه عباس ( 1036 ه . ق ) و اوضاع ممالک همجوار، به ویژه دولت عثمانی در دوران یاد شده می باشد.
میرزابیگ حسن بن حسینی جنابدی مورخ دوران سلطنت شاه عباس اول در شرح رویدادهای کتاب، مطالب گوناگونی به دست داده که از آن جمله است: حوادث سیاسی، طرز زندگی مردم، میدان‌های رزم و بزم، تدابیر کشورداری و لشکرآرایی سلاطین صفوی، سنن و آداب و رسوم آن روزگار از جمله: عزاداری، عروسی، تولد، شکار، چوگان بازی، قپق‌اندازی، مراسم استقبال، تسلیم شدن دشمن و نظایر آن.
مصحح کتاب در بیان ارزش تاریخی روضه الصفویه می‌نویسد: از جمله امتیازاتی که این کتاب بر کتب مشابه دوران مورد بحث دارد این است که وقایع مندرج در این کتاب، یا در کتب دیگر نیامده و یا اگر آمده به طور خلاصه و گذرا مطرح شده است. علاوه بر آن، میرزا بیک، علاوه بر شرح واقعیات و رخدادهای معروف دوران صفوی، از شرح و بیان رویدادهای جزئی از جمله آداب و رسوم مربوط به آن دوران، چشم پوشی نکرده و آنها را با قلمی دقیق و موشکافانه توضیح داده است، به ویژه اوضاع و احوال ایالت فارس و حاکمان ذوالقدر، که مولف شخصا در اکثر حوادث و رویدادها حضور داشته و یا نزدیک به واقعه بوده است با استفاده از منابع قبلی آنها را مفصلا شرح داده است. از نظر سبک نگارش، روضه‌الصفویه دارای نثری متکلفانه، جملات طولانی، توام با عبارت پردازی و آرایش‌های لفظی و نکات ادبی است. یکی دیگر از وجوه اهمیت روضه الصفویه، در برداشتن اطلاعات دقیق درباره شهرها و دیه‌ها و مناطق جغرافیایی قلمرو دودمان صفوی و حکومت ذوالقدر ها است.
کتاب با مقدمه مصحح و تصاویری از نسخه‌های خطی مورد استفاده آغاز می‌شود و پس از متن اصلی، با سال شمار حوادث، فهرست آیات قرآنی، نمایه اسامی و فهرست مندرجات خاتمه می‌پذیرد.
سفرنامه ها:
سفرنامه دن گارسیا: دن گارسيا دسيلوا فيگوئروا، سفير فيليپ سوم پادشاه اسپانيا در دربار شاه عباس بزرگ است. وي در سال 1570 ميلادي در شهر باداخوث اسپانيا به دنيا آمد. در جواني نديم فيليپ دوم بود و سپس به سپاهي‌گري پرداخت و در جنگ اسپانيا و هلند فرماندهي ستوني نظامي را بر عهده داشت. سرانجام در سال 1614ميلادي (1023ه. ق/993ه. ش) در 57سالگي به عنوان سفير فيليپ سوم به دربار شاه عباس اعزام شد. كتابي كه وي تصنيف كرده است، تنها يك سفرنامه نيست، بلكه رساله‌اي سياسي و تاريخي است كه در آن علاوه بر وضع جغرافيايي چند كشور، بسياري حوادث سياسي و رخدادهاي مشرق زمين ذكر شده است. همچنين اين كتاب يكي از معتبرترين سفرنامه‌ها در شرح جزييات احوال شاه عباس صفوي و ایالت فارس است. البته در مقدمه ناشر فرانسوي آمده است كه اين سفرنامه به قلم شخصي سيلوا فيگوئروا نيست، بلكه مطالب آن را وي تقرير كرده و يكي از همراهانش كه در اين سفر دور و دراز در كجاوه انيس و در حجره جليس او بوده است، به رشته تحرير درآورده و تنظيم كرده است. نيز ناگفته نماند كه دولت متبوع او، يعني حكومت اسپانيا چشم طمع به جزيره هرمز دوخته بود و درصدد بود با تحريك اعراب منطقه و همدستي با عثماني‌ها، اين دژ مستحكم را به دست آورد. اما شاه عباس با وقوف بر اين نيات، رابرت شرلي معروف (كه در برخي صفحات اين كتاب با نام دن روبرتو به او اشاره شده است) را به دربار پادشاه اسپانيا فرستاد تا با وعده‌ها و وعيدها او را از اين كار منصرف كند. سرانجام اين ترفندها به اعزام سفير انجاميد و آقاي فيگوئروا به عنوان سفير كشور اسپانيا به ايران اعزام شد. سفر او به هند و ايران 10 سال به درازا كشيد كه دقيقا دو سال و هفت روز آن را در ايران گذراند و از شهرهاي لار، شيراز، اصفهان، كاشان، قزوين و قم ديدار كرد. فيگوئروا در هنگام عبور از لار از بازار اين شهر ديدن كرده و آن را اين‌گونه شرح مي‌دهد: «لار پايگاه تجارت و قرارگاه هميشگي كاروان‌ها و قوافلي است كه از فارس و كرمان و ديگر جاها به هرمز مي‌آيند يا از هرمز و عربستان به آن ايالت‌ها مي‌روند. آنچه بيشتر به اين شهر قدر و اعتبار مي‌دهد وجود مركزي تجاري است براي هرگونه داد و ستد نقدي. باني اين بازار كه بدون شك يكي از زيباترين و فاخرترين بناهاي سراسر قاره آسياست و مي‌تواند با مجلل‌ترين فروشگاه‌هاي اروپا برابري كند الله‌ورديخان، سلطان شيراز است….
سفرنامه ژان شاردن: سفرنامه ژان شاردن یکی از سیاحان اروپایی در عهد صفویه بود که در زمان عباس دوم وجانشین او شاه سلیمان به ایران مسافرت نموده ودرباره اوضاع سیاسی اجتماعی وفرهنگی آن دوره مطالب بسیاری در سفرنامه خود نقل نموده است. وی در مواردی به شرح جزئیات ونکات مختلفی از رفتار وشخصیت واعمال بد ونیک درباریان و بزرگان به تفضیل پرداخته است. با دقت بسیار به نگارش سابقه تمدن ،مذهب ،اخلاق ، آداب، رسوم ایرانیان، اوضاع تاریخی و جغرافیایی کشور ایران توجه نموده و چون به زبان فارسی آشنا بوده در تنظیم مطالب از متون بسیار استفاده کرده است که این از امتیازات برجسته کتاب اوست. یکی از دلایل انتخاب این منبع شاردن کتاب خود را در زمان سلطنت شاه سلیمان به سال 1077 ه.ق تالیف کرد است و با مبحث مورد نظر بسیار نزدیک بوده و در آن به نقش فارس در اقتصاد دوره صفوی و اهمیت تصرف سایر ایالات فارس از جمله لار و هرمز در عهد مزبور اشاره دارد. به محصولات عمده فارس در بخش کشاورزی و دامداری و آنچه ارزش صادرات دارد مانند انار، شراب انگور و تولیدات گندم انبوه در فارس، توجه به در آمد ناشی از گمرک فارس و به فساد مالی رایج در میان مأموران گمرک و نیز به کاهش عواید گمرکی ایالت فارس در عهد شاه سلیمان به خوبی اشاره کرده است.
سفرنامه تاورنیه : سفرنامه تاورنیه نخست در ۱۳۳۱ هجری قمری (۱۲۸۹هجری شمسی) باترجمه ابوتراب نوری (نظم الدوله) به‌فارسی منتشر شد. کتاب اغلاط ترجمه و سقطات متعدد و خطاهای چاپی فراوان داشت. چاپ دوم این کتاب، به‌همت کتابفروشی تأیید اصفهان و ویرایش حمید ارباب شیرانی، در سال ۱۳۳۶ شمسی انتشار یافت که سه بخش نخست از پنج بخش آن دارای همان اغلاط و نواقص بود، زیرا در آن زمان متن فرانسه آن سه بخش در دسترس نگارنده نبود، و فقط بخشهای چهارم و پنجم با متن اصلی تطبیق شده و اغلاط و سقطات برطرف گشته بود و ۳۸۰ صفحه دارد. تاورنیه جمعا نه بار به ایران آمد و بخش عمده‌ای از سفرنامه او به روایت دیدارش از اصفهان اختصاص یافته‌است. مترجم در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، می‌آورد: «تاورنیه در بیان آنچه دیده و نوشته دقت کافی داشته‌است. مسائل مختلف مربوط به راه‌ها و روستاها و شهرهای متعدد را به خوبی و درستی توضیح می‌دهد. در طی سفرهایش با اشخاص سرشناس متعددی روبه رو می‌شود و اطلاعاتی درباره آنها به دست می‌دهد که از لحاظ تاریخی بسیار ارزشمند است.از آن جمله اند اشخاصی مانند میرزاتقی اعتمادالدوله، صدراعظم شاه عباس اول و شاه صفی، محمدبیگ اعتمادالدوله و کارهای نیک و بدش، علی مردان خان حاکم ثروتمند و پرقدرت قندرها که از ترس شاه صفی به دربار هند پناه برد و قندهار را به هندیان تسلیم کرد. میرزا ابراهیم، وزیر مالیه آذربایجان، خواجه نصیر اولین کلانتر ارمنیان و خواجه پطرس تاجر بزرگ ارمنی و جز اینها کتاب سفرنامه تاورنیه در چند بخش نوشته شده‌است: مساحت ایران و تقسیم ایالات آن درباره گل‌ها و میوه‌های ایران و مروارید و فیروزه آن، درباره حیوانات باربر و ماهیان و پرندگان ایران، شیوه ساختمان در ایران، وصف اصفهان پایتخت ممالک پادشاه ایران، جلفا: شهر کوچکی که زاینده رود آن را از اصفهان جدا می‌سازد، مذهب ایرانیان و مراسم عزاداری امام حسین (ع) و عید قربان درباره این زرتشتیان که بازماندگان ایرانیان قدیم آتش پرستند، مذهب ارمنیان و آداب اصلی ایشان، چگونگی پذیرفته شدن نگارنده در ششمین و آخرین سفرش در دربار شاه ایران و آنچه به هنگام توقفش در اصفهان انجام داد، افتخارات و هدایایی که شاه ایران به
