طرفي ديگر ممكن است كه سودهاي انباشته (وجوه نقد مازاد) به عنوان يك ابزار تأمين مالي براي شركت‌ها مورد استفاده قرار گيرد و تحت شرايط معين، روش تأمين مالي داخلي (از طريق وجوه مازاد) مي‌تواند از تأمين مالي خارجي كم هزينه‌تر باشد. به كارگيري روش تأمين مالي داخلي با استفاده از وجوه آزاد و با توجه به منافع آن بر تئوري جريان نقد آزاد75 متمركز است (دوکاس و همکاران، 2000).
تئوري جريان نقد آزاد، افزايش در سود تقسيمي يا بدهي براي رشد شركت‌ها كه جريان نقد آزاد دارند را پيشنهاد مي‌دهد (جنسن و مكلينگ، 1976). تئوري جريان نقد آزاد بیان می‌نماید که با داشتن جريان‌های نقد آزاد، توزيع سود منجر به بالا رفتن ارزش شركت مي‌گردد و از طرفي ديگر اعتباردهندگان مايلند به شركت‌هايي وام دهند كه وجه آزاد بالاتري داشته باشند، پس با داشتن اين وجوه، شركت مي‌تواند بدهي خود را افزايش دهد، زيرا از قدرت بازپرداخت بالايي برخوردار است.
شركت‌هاي در حال رشد كه پروژه‌هاي با ارزش فعلي مثبت زيادي دارند بايد در تلاش براي ايجاد جريان‌های نقد آزاد بيشتر در يك دوره معين باشند، زيرا كه اين شركت‌ها به سرمايه‌گذاري بيشتر نياز دارند. براي تأمين مالي اين پروژه‌ها، شركت‌ها مي‌توانند سود تقسيمي را كاهش دهند يا از سرمايه‌گذاري‌هاي فاقد ارزش افزوده صرف‌نظر نمایند (دوکاس و همکاران، 2000).
جريان‌های نقد آزاد يك اصطلاح جديد براي همان جريان‌های نقد است و به عنوان ابزار اساسی جهت ارزیابی واقعی سرمایه‌گذاری‌ها و هم‌چنین برای اعتباردهندگان معیاری برای ارزیابی توان بازپرداخت بدهی می‌باشد. تحليل‌گران بر اين‌كه جريان‌های نقد آزاد معيار خوبي براي ارزيابي قدرت سودآوري گذشته، حال و آينده شركت‌ها است، اتفاق نظر دارند. اما در تجزیه و تحليل موضوعات، جريان‌های نقد آزاد را به طور متفاوت تعريف مي‌نمایند (رضوانی و حقیقت، 1384).
2-1-13) صورت جريان وجوه نقد
يكي از گزارش‌های مالي كه در اختيار سرمايه‌گذاران قرار مي‌گيرد، صورت جريان نقدي است. صورت جريان‌هاي نقدي (به همراه اطلاعات موجود در ساير صورت‌هاي مالي) ابزار انتقال اطلاعات براي ارزيابي توان باز پرداخت بدهي، نقدينگي و انعطاف‌پذيري مالي است. صورت جريان وجوه نقد همان‌طور كه از نام آن برداشت مي شود، بايد اطلاعات كافي و كاملي در مورد گردش وجوه نقد يك واحد انتفاعي طي يك دوره مالي به استفاده‌كنندگان ارائه دهد. علاوه بر اين، سعي اين صورت برآن است كه اطلاعاتي در مورد تمامي فعاليت‌هاي يك واحد انتفاعي در زمينه فعاليت‌هاي عملياتي، سرمايه‌گذاري، تامين مالي، بازده سرمايه‌گذاري‌ها و وجوه پرداختي بابت تامين مالي و ماليات بر درآمد طي دوره را فراهم سازد. با استفاده از اطلاعات مندرج در اين صورت، همراه با اطلاعاتي كه در ساير صورت‌هاي مالي و يادداشت‌هاي پيوست آنها افشا مي‌شود، مي‌توان به اهداف زير دست يافت:
1- برآورد قابليت واحد تجاري در ايجاد جريان مثبت نقدينگي در آينده؛
2- برآورد قابليت واحد تجاري يا انتفاعي در بازپرداخت تعهدات جاري، پرداخت سود سهام و نياز به وجه از منابع خارجي؛
3- مشخص نمودن موارد اختلاف بين رقم سود خالص و وجه نقد دريافتي و پرداختي؛
4- برآورد تاثيرات سرمايه‌گذاري نقدي و غير نقدي و فعل و انفعالات مالي و پولي واحد انتفاعي بر وضع مالي آن در آينده (سازمان حسابرسی، 1386).
2-1-13-1) تاریخچه صورت وجه نقد
با ایجاد شرکت‌های بزرگ و افزایش تعداد سهامداران تقریباً امکان کنترل مستقیم واحدها توسط سهامداران منتفی شد و مدیران منتخب آزادی زیادی را در به کارگیری منابع اقتصادی واحدها به‌دست آوردند و به تدریج تاکید گزارش‌گری مالی از تهیه اطلاعات برای طلب‌کاران جای خود را به تهیه اطلاعات برای سهامداران داد. با تغییر نرخ استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی، هدف از تهیه نیز تغییر یافت. هدف از تهیه صورت‌های مالی در این دوره ارزیابی وظیفه مدیران تلقی می‌شد (كاولي و هاين76، 2000).
اندازه‌گیری سود (به عنوان ابزار ارزیابی عملکرد مدیران)، که تا آن زمان از طریق گزارش وضعیت مالی صورت می‌گرفت به تدریج مورد تردید واقع شد، زیرا چگونگی تحصیل سود برای ارزیابی وظیفه مدیران با اهمیت تلقی می‌شد. از این زمان به بعد صورت حساب سود و زیان در میان صورت‌های مالی جای گرفت. طی سالیان متمادی ترازنامه و سود و زیان همراه با یادداشت‌های همراه و جداول مربوطه، مجموعه صورت‌های مالی را تشکیل می‌داد (پائي و همكاران77، 2008).
در این میان نیاز به صورت‌های مالی دیگری نیز مشهود بود که مدیریت وجه نقد را ارائه نماید. با مواجه شدن با این مسئله، تحقیقات و اظهارنظرهای رسمی توسط مراجع تدوین‌کننده استانداردهای حسابداری در مورد ضرورت تهیه “صورت گردش وجوه” و انواع مختلف آن گردید (لافوند و واتس78، 2006). در گذشته برخی از واحدهای تجاری به منظور برآوردن نیاز استفاده کنندگان به همراه صورت‌های مالی سالانه خود صورتی تحت عنوان صورت منابع و مصارف وجوه تهیه و ارائه می‌کردند. تهیه و ارائه صورت مزبور الزامی نبوده و برداشت‌هایی که از واژه وجوه می‌شود نیز بسیار متفاوت بوده، مثلاً عده‌ای برداشتی که از وجوه می‌کردند تنها وجه نقد را شامل می‌شد و عده‌ای دیگر وجوه را به معنای سرمایه در گردش به کار می‌برند، گروهی نیز وجوه را به مفهوم فراگیر آن یعنی تمام منابع مالی مورد استفاده قرار می‌دادند (طاهری و برمی،41،1385).
پس از بررسی‌های بسیار تصمیم گرفته شد که صورت تغییرات در وضعیت مالی به جای صورت منابع و مصارف وجوه تهیه شود و از آن‌جايي که در این صورت‌های مالی نیز مفهوم تمام منابع مالی از واژه وجوه گرفته شده بود و مفاهیم مختلفی از این واژه وجود داشت و قابلیت مقایسه این صورت‌های مالی در بین واحدهای تجاری مختلف وجود نداشت و هر یک مبانی خاصی را به کار می‌بردند، صورت جریان‌های نقدی جایگزین صورت تغییرات در وضعیت مالی شد (پائي و همكاران، 2008).
در سال 1961 انجمن CPA (انجمن حسابداران رسمی آمریکا)، با شناسایی اهمیت این صورت‌های مالی ناگزیر، از تحقیق در این زمینه شد که حاصل این کوشش، انتشار بولتن (بررسی تحقیق) شماره (2 )، مطالعه تحقیقات حسابداری تحت عنوان “صورت تجزیه و تحلیل جریان‌های نقدی و صورت گردش وجوه” که توسط دکتر “پری میسون” نوشته شده بود. وی در این تحقیق بر محاسبه گردش وجوه نقد ناشی از فعالیتهای عملیاتی که همان سود خالص بعلاوه هزینه‌های غیر نقدی است تاکید نمود. به نظر میسون، جامع‌ترین و در نتیجه مفیدترین تعریفی که می‌توان برای وجوه قائل شد، مفهوم “تمامی منابع مالی “است (طاهری و برمی،41،1385). در سال 1963 “هیئت تدوین اصول حسابداری آمریکا” به منظور فراهم کردن استانداردهایی برای تهیه و ارائه این صورت مالی، بیانیه شماره (3) خود را انتشار داد. در این نظریه توصیه شده بود که نام این صورت مالی به “صورت منابع و مصارف وجوه” تغییر یابد و به عنوان اطلاعات مکمل به همراه گزارش‌های سالانه ارائه شود (پائي و همكاران، 2008).
از آن‌جایی که در این بیانیه وجوه با تمامی منابع مالی تفسیر شده بود، لذا این صورت مالی دربرگیرنده جنبه‌های مالی کلیه معاملات عمده صرف نظر از تأثیر مستقیم آنها بر روی وجوه بود. به عنوان مثال می‌توان به خرید دارایی ثابت در مقابل صدور اوراق قرضه اشاره نمود. درست است که در این رویداد وجهی رد و بدل نشده اما از جمله رویدادهایی است که می‌باید در صورت منابع و مصارف وجوه منعکس می‌شد. واکنش مثبت حرفه حسابداری در این باره منجر به انتشار بیانیه شماره 19 هیئت تدوین اصول حسابداری با عنوان “گزارش‌گری تغییرات در وضعیت مالی” در سال 1971 گردید.
به موجب این بیانیه، بنگاه‌ها ملزم به تهیه و ارائه صورت تغییرات در وضعیت مالی به عنوان یکی از صورت‌های مالی اساسی در گزارشات سالانه خود گردیدند. در تهیه این صورت مالی نیز وجوه به مفهوم تمامی منابع مالی تفسیر شده بود. در سال 1978 انجمن حسابداران رسمی امریکا بیانیه‌ای تحت عنوان “گزارش‌گری مالی و ارزیابی قدرت پرداخت دیون” را که توسط پروفسور گلوید نوشته شده بود، منتشر نمود. پروفسور گلوید در این بیانیه ایراداتی را به صورت تغییرات در وضعیت مالی مطرح نمود که عبارت است از :
اهداف صورت تغییرات در وضعیت مالی نامشخص است.
مفهوم تمام منابع مالی تعریف نشده است.
محاسبه “وجوه ناشی از عملیات” به روش غیر مستقیم برای عموم استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی، غیر قابل فهم است.
سرمایه در گردش مبنایی مناسب برای ارزیابی قدرت پرداخت دیون نیست.
در طی همین دوران جامعه حرفه‌ای شاهد عدم توانایی صورت تغییرات در وضعیت مالی بر مبنای سرمایه در گردش در ارزیابی قدرت پرداخت دیون بنگاه‌های تجاری بود. بسیاری از مؤسسات علیرغم وجود سود خالص و سرمایه در گردش مناسب، ورشکست شدند (لافوند و واتس، 2006).
این گونه نارسایی‌ها سبب شد تا اعتبار دهندگان و سرمایه‌گذاران به این نتیجه برسند که حسابداری تعهدی از جریان وجوه نقد بنگاه‌های فاصله زیادی گرفته است. وجود این مشکلات و هم‌چنین حمایت و پشتیبانی حرفه‌ای از به کارگیری مفهوم وجوه به عنوان جریان‌های نقدی، منجر به انتشار استاندارد شماره 95 هیأت تدوین استانداردهای حسابداری مالی امریکا تحت عنوان صورت گردش وجوه نقد در سال 1987 گردید.
این استاندارد تعریف وجوه به عنوان سرمایه در گردش و به کارگیری مفهوم تمامی منابع مالی را لغو و در مقابل وجوه را به عنوان وجه نقد و معادل نقد تعریف و شکل جدیدی را جهت ارائه صورت گردش وجوه مطرح نمود. آخرین تغییرات از مفهوم وجوه در بیانیه هیأت تدوین استانداردهای حسابداری مالی آمریکا آمده است. این مفهوم عموماً شامل موجودی نقد یا سپرده‌های دیداری بعلاوه معادل نقد است (پائي و همكاران، 2008).
2-1-13-2) طبقه‌بندی جریان‌های نقدی و نحوه ارائه صورت جریان وجوه نقد طبق استاندارد حسابداري ايران
به منظور ارتقاي درك استفاده‌كنندگان از صورت‌هاي مالي و كمك به دست‌يابي به اهداف گزارش‌گري وجه نقد از طريق ارائه اطلاعات مفيد، لازم است هر يك از جريان‌هاي نقدي در قالب طبقات همگون كه معمولا قابل ارتباط با فعاليت‌هاي اصلي به وجود آورنده جريان‌هاي نقدي مربوط است، در صورت جريان وجوه نقد انعكاس يابد. از آن‌جا كه ارائه صورت مزبور در قالب سرفصل‌هاي اصلي به قابليت مقايسه اطلاعات در سطح واحدهاي تجاري مختلف كمك مي كند. بر اساس استاندارد حسابداری شماره 2 ایران (صورت جریان وجوه نقد)، صورت جریان وجوه نقد باید منعکس کننده جریان‌های نقدی طی دوره تحت سرفصل‌های اصلی 1) فعالیتهای عملیاتی، 2) بازده سرمایه‌گذاری‌ها و سود پرداختی بابت تامین مالی، 3) مالیات بر درآمد، 4) فعالیتهای سرمایه‌گذاری، و 5) فعالیتهای تامین مالی باشد.
طبقه اول یعنی فعالیتهای عملیاتی عبارت است از فعالیتهای اصلی مولد درآمد عملیاتی در واحد تجاری. این فعالیت‌ها متضمن تولید و فروش کالا و ارائه خدمات است و هزینه‌ها و درآمدهای مرتبط با آن در تعیین سود و زیان عملیاتی در صورت سود و زیان منظور می‌شود. بر اساس استاندارد شماره 2 واحدهای تجاری باید جریان‌های نقدی ناشی فعالیتهای عملیاتی را بر اساس یکی از دو روش زیر گزارش کنند:
روش مستقیم: که به موجب آن ناخالص وجوه نقد دریافتی و پرداختی عملیاتی بر حسب طبقات عمده از قبیل دریافت‌های نقدی از مشتریان، پرداخت‌های نقدی به فروشندگان و پرداخت‌های نقدی به کارکنان یا از جانب کارکنان می‌باشد.
روش غیر مستقیم: که به موجب آن سود و زیان عملیاتی با انجام تعدیلات زیر به خالص جریان‌های نقدی ناشی از فعالیتهای عملیاتی تبدیل می‌شود:
الف- اثر معاملات و رویدادهایی که دارای ماهیت غیرنقدی است (از قبیل هزینه استهلاک)، و
ب- اثر اقلامی که در محاسبه سود یا زیان عملیاتی دوره جاری منظور شده باشد، لیکن جریان‌های نقدی مرتبط با آنها در دوره قبل حادث شود یا در دوره‌های آینده حادث خواهد شد و بالعکس (از قبیل افزایش یا کاهش موجودی مواد و کالا و حسابهای دریافتنی و پرداختنی عملیاتی نسبت به مانده پایان
