در خصوص خرید اموال معاملات، اموال خریداری شده در خصوص عقود، کالاهای معاملات سلف، کار درجریان جعاله و خرید دین) و مطالبات ارزی (شامل تسهیلات از محل حساب ذخیره ارزی، ارز تنخواه صادراتی و تمامی تسهیلاتی که دریافت‌کننده متعهد به بازپرداخت آن به ارز می‌باشد. در مباحث آتی به طور مفصل این مطالبات و تسهیلات بیان می گردد.
2-5-1 طبقه بندی مطالبات غیر جاری
مطالبات غیر جاری سیستم بانکی کشور به سه دسته تقسیم شده اند .
در طبقه اول مطالبات سررسید گذشته بانک ها تا 6 ماه پس از سررسید محاسبه می شود و به آن مطالبات سررسید گذشته اطلاق می شود که هزینه کمتری برای وصول آن ها به بانک تحمیل می گردد .
در صورت عدم باز پرداخت، وارد طبقه بندی دوم یعنی مطالبات معوق که بین 6 تا 18 ماه از تاریخ اولین سررسید آنها گذشته باشد که نسبت به مطالبات سررسید گذشته ، هزینه بالاتری برای بانک و همچنین امتیاز منفی بیشتری دارد .
در سومین طبقه بندی که مطالبات مشکوک الوصول است ، مطالبات بازپرداخت نشده بیشتر از 18ماه پس از اولین سررسید در نظر گرفته می شود که از حساسیت بیشتری برخوردار است و بیشترین امتیاز منفی برای بانک دارند و هزینه نسبتا بالایی نسبت به سایر مطالبات برای وصول آنها مورد نیاز است.مسئولان بانکی و اقتصادی کشور ، مطالبات مشکوک الوصول را برای نظام بانکی خطرناک می دانند.
2-5-2 عوامل ایجاد مطالبات غیرجاری بانکها
عوامل متعددی بر ایجاد مطالبات غیرجاری در سیستم بانکی تأثیرگذار است و نمی‌توان آن را در چند عامل خاص مشخص کرد. در مواقعی ممکن است چند عامل به طور همزمان در ایجاد مطالبات غیرجاری مؤثر باشند. افزایش مطالبات غیرجاری حیات بانکها و سیستم بانکی را تهدید میکند که به نوبه ی خود حیات اقتصادی را تهدید خواهد نمود. بنابراین ناظران پولی، مقام‌ها ی اقتصادی و سهام‌داران بانکها نسبت مطالبات غیرجاری به کل تسهیلات بانکها را زیر نظر داشته و در صورت افزایش آن ، واکنش نشان خواهند داد. از جمله عوامل تأثیرگذار در این زمینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: (تجلی، 1393).
رکود اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی
رکورد اقتصادی و تحریم‌های تحمیل شده به برخی از صنایع، از جمله دلایلی است که صنایع یاد شده را در تهیّه ی مواد اولیه و تجهیزات و یا فروش محصول تولیدی دچار مشکل کرده و این صنعت قادر به بازپرداخت تسهیلات دریافتی نمی‌باشد.
ورود افراد غیر متخصص در تولید
در پاره‌ای موارد ملاحظه شده است افرادی که از تخصص لازم در راه اندازی یک صنعت برخوردار نیستند، از حمایت‌های قانونی و دولتی برای ورود به یک صنعت بهره جسته و از وام‌ها و تسهیلات ارزان قیمت مربوط بهره‌مند می‌شوند اما در نهایت قادر نخواهند بود که سرمایه‌گذاری انجام شده را به سرمنزل مقصود برسانند و به این طریق هم سرمایه‌ی خود و هم منابع سیستم بانکی را به هدر می‌دهند .
عدم بررسی دقیق طرح‌های توجیهی
در مواردی طرح‌های توجیهی ارایه شده برای سرمایه‌گذاری توسط متخصصان ذی ربط تهیّه نشده و یا در تهیّه ی آن دقت لازم صورت نگرفته است و صرفاً با هدف اخذ تسهیلات تهیّه شده است. در نتیجه تمامی جوانب امر در سرمایه‌گذاری در آن لحاظ نمیشود و این امر باعث می‌گردد که در هنگام بهره برداری طرح با مشکل مواجه شود و یا این که کلاً طرح سودآور نباشد . در این شرایط مشتری قادر به بازپرداخت تسهیلات اعطایی نخواهد بود.
عدم اعتبار سنجی و ظرفیّت سنجی صحیح مشتری
یکی از مقولاتی که در اعطای تسهیلات از اهمیّت بسیار بالایی برخوردار است، اعتبار سنجی و ظرفیّت سنجی مشتریان است. این که آیا مشتری سابقه‌ی اعتباری مناسبی دارد؟ و این که میزان تسهیلات درخواستی وی با نیاز وی هم‌خوانی دارد و این که آیا مشتری توان بازپرداخت خواهد داشت؟ از جمله مواردی است که باید توسط بانکها به دقت مورد ارزیابی قرار گیرد. عدم ارزیابی دقیق این موارد، ریسک نکول را افزایش داده و موجب افزایش مطالبات غیرجاری میشود .
فساد اداری
در برخی از موارد اشخاصی که صلاحیّت دریافت تسهیلات را ندارند از راه ارتباطات غیرسالم، مبادرت به اخذ تسهیلات می‌نمایند. در غالب موارد، این گونه افراد در بازپرداخت تسهیلات دریافتی کوتاهی می‌نمایند.
نرخ‌های سود کم‌تر ازنرخ تعادل
یکی از دلایلی که می‌توان برای مطالبات غیرجاری بانکها عنوان نمود، نرخ‌های سود تسهیلات به نسبت پایین است. در شرایطی که در اقتصاد نرخ رشد تورم بالاتر از نرخ سود تسهیلات بانکی باشد، به این مفهوم است که اخذ تسهیلات همراه با یارانه است یعنی افرادی که موفق به اخذ تسهیلات شوند ، نه تنها هزینه ای بابت آن پرداخت نمی‌کنند بلکه یارانه ای نیز به آن ها تعلق میگیرد . در چنین شرایطی که مکانیسم‌های تنبیهی شدید نیز تعریف نشده باشد، اشخاص اهتمامی به بازپرداخت تسهیلات خود ندارند چرا که حتی پرداخت سود و جریمه‌ی تأخیر از نرخ تورم کم‌تر بوده و لذا نگه داشت و جوه تسهیلات به صرفه است. البته اقدام‌های تنبیهی لحاظ شده در آیین نامه‌ی وصول مطالبات معوق در صورت اجرا، این دسته از افراد را مجبور به بازپرداخت می‌نماید .
عدم مصرف تسهیلات درجای خود
تسهیلات دریافتی از سیستم بانکی برای مقاصد تعریف شده می‌باشد و دریافت کننده‌ی تسهیلات ملزم به مصرف تسهیلات در محلی است که برای آن تسهیلات دریافت نموده است. حال در مواردی مشتری برای سودآوری بیشتر، تسهیلات دریافتی را در محل‌های دیگری به مصرف می‌رساند که به دلیل ریسک بالاتر متحمل زیان شده و در نتیجه قادر به بازپرداخت تسهیلات بانک نمی‌گردد البته بانکها تسهیلات مشارکتی را به صورت مرحله‌ای و با ملاحظه ی پیشرفت کار و سایر تسهیلات را در قبا ل اسنادی که حکایت از مصرف صحیح تسهیلات داشته باشد، پرداخت می‌نمایند اما در مواردی مشتری با ترفندهایی منابع اخذ شده را به مصارف دیگری اختصاص می‌دهد.
عدم وجود وثایق وتضامین کافی
در مواردی به دلایل متعدد از جمله فشارهای سیاسی و یا فساد اداری، تسهیلاتی بدون اخذ وثایق و یا تضامین لازم پرداخت شده است که وصول آن اکنون با مشکل مواجه شده است.
مشکلات وصول
مشکلات متعدد قانونی و حقوقی در وصول مطالبات غیرجاری بانکها وجود دارد که پروسه‌ی وصول را طولانی می‌نماید. این امر از یک سو باعث انباشته شدن حجم مطالبات غیرجاری شده و از طرف دیگر مشتریان بد حساب را تشویق به عدم بازپرداخت می‌نماید. به طور قطع دلایل ایجاد مطالبات به موارد فوق خلاصه نمیشود و دلایل متعدد دیگری نیز وجود دارد اما عمده ترین دلایل ایجاد را می‌توان در موارد فوق جست و جو نمود. نظام بانکی و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تمهیداتی برای جلوگیری از مطالبات غیرجاری به دلایل ذکرشده اندیشیده اند و امروزه دیگر همه‌ی موارد فوق نمیتواند دلیلی برای ایجاد مطالبات غیرجاری جدید باشد اما هنوز ضعف‌هایی وجود دارد که ممکن است برخی از دلایل ذکرشده ، هم‌چنان در آینده نیز از دلایل ایجاد مطالبات غیرجاری باشند (تجلی، 1393).
2-6 انواع خدمات بانکی
بانک ها به مشتریان خود خدماتی را عرضه می کنند که این خدمات می تواند بر بخش اقتصاد کلان تاثیر گذار باشد. بانک ها خدماتی اعم از سپرده های ریالی و ارزی، تسهیلات (شامل مشارکت مدنی، مضاربه، جعاله، ضمانت نامه ها، تسهیلات ساختمانی و مسکن و تسهیلات گردشگری و غیره) و خدمات ارزی شامل خرید و فروش ارز را ارائه می دهند. در ادامه این نوع خدمات را تشریح می شود.
2-6-1 سپرده های بانکی
منظور از سپرده بانكي، سپرده نقدي است كه نزد بانكها وديعه ميگذارند و بانك ها نيز متعهد ميشوند كه هنگام درخواست مشتري يا بر اساس شروط معيّني معادل آن را برگردانند. بانک و بانکداری در زمینه سپرده ها نقش اصلی را ایفا میکند. سپرده از مفاهیم مهم در بانکداری است و به مجموع اسکناس و مسکوک که افراد به بانک می سپارند، گفته میشود .این سپرده ها در نزد بانکها هیچگاه صورت اسکناس ندارد. هر چند که سپرده مهمترین پول در سیستم بانکی است ولی از دیدگاه یک بانک سپرده مشتریان او به هیچ وجه پول محسوب نمیشود (تقوی، 1383).هنگامی که بانکها در قرض دادن منابع مالی خود تحت نظارت و کنترل باشند، تمایل چندانی به جذب سپرده بیشتر ندارند. (بروکس؛ جیروند، 1385). سپرده ای که دارایی مشتریان بانک محسوب میشود نمیتواند در همان زمان بخشی از دارایی بانک نیز محسوب گردد، این سپرده دارایی شخص و بدهی بانک محسوب میشود. ولی وامی که بانک به اشخاص می پردازد بدهی اشخاص و دارایی بانک محسوب می شود. اگر بانک این وام را با چک به شخص پرداخت نماید او میتواند به دو صورت عمل نماید:
چک دریافتی را به حساب خود در همان بانک یا بانک دیگری واریز نماید.
چک را نقد نموده و مقداری اسکناس و مسکوک از بانک خارج و وارد جریان نماید .
اگر مبلغ وام به وسیله چک از حساب وام گیرنده به حساب شخص دیگری در همان بانک واریز شود، تغییری در وضع کلی سپرده های بانک اتفاق نمی افتد، از نظر بانک حساب سپرده یک مشتری کاهش و در همان لحظه حساب سپرده مشتری دیگر افزایش می یابد. اگر مبلغ وام به وسیله چک از بانک خارج شود و به بانک دیگری واریز شود در سیستم بانکی ، ذخیره وام‌دهنده کاهش و بانک گیرنده افزایش می یابد (پژوهان، 1381).
بانکها سه نوع سپرده نزد خود نگهداری می کنند:
سپرده دیداری (جاری)؛ سپرده دیداری یا جاری به سپرده ای گفته میشود که بانک متعهد می شود به محض تقاضای صاحب آن، وجه سپرده شده را مسترد دارد. ویژگی عمده سپرده دیداری این است که نیاز به مراجعه مستقیم صاحب سپرده نیست بلکه وی میتواند به وسیله حواله (چک) وجه مورد نظر را به دیگری منتقل کند و به همین جهت این نوع سپرده از اقلام حجم پول جامعه به حساب می آید (موسویان، 1381).
چک نسبت به اسکناس وسیله مبادله مطمئن‌تری است زیرا اسکناس باید با تمام حجم خود مورد حمل و نقل قرار گیرد درحالی‌که چک از این مسئله فارغ است (دیولیو ، 1374، ترجمه: مولایی). سپرده های دیداری معمولاً جنبه موقتی داشته و غالباً برای تسهیل در مبادلات بازرگانی داخلی یا خارجی مورد استفاده قرار میگیرد. بانکها به این نوع سپرده بهره ای پرداخت نمی کنند، لذا جز ارزان ترین منابع مالی به حساب می آیند. به این جهت بانکها با ارائه خدمات حساب جاری (به صورت مجانی) و گسترش شعب بانکی، سعی در جذب هر چه بیشتر این نوع سپرده ها دارند.
سپرده غیردیداری(پس انداز)؛ سپرده پس انداز به سپرده ای گفته میشود که بر اساس توافق بین بانک ومشتری در اختیار بانک قرار گرفته و عندالمطالبه به وی برگردانده میشود. این سپرده ها قابلیت نقل و انتقال به شخص ثالث را نداشته و استفاده از آن فقط به وسیله صاحب سپرده امکان پذیر است و به همین جهت نسبت به سپرده دیداری از درجه نقدینگی پائین تری برخوردارند و جز حجم پول به حساب نمی آیند. این نوع سپرده ها عموماً از طرف اشخاص حقیقی و خانواده ها ، به طور موقت و با هدف نگهداری پول برای هزینه های احتیاطی یا خرید کالای بادوام تشکیل می گردند. بانکها برای تشویق مردم به این نوع حسابها بهره می پردازند. هر چند نرخ آن نسبت به نرخ بهره حسابهای مدت دار و نرخ بهره وام و اعتبارات بسیار اندک است.
سپرده مدت دار؛ سپرده ثابت یا مدت دار وجوهی است که اشخاص یا موسسات حقوقی با انگیزه کسب درآمد به بانک می پردازند و در حقیقت این سپرده گذاری، قراردادی است بین بانک و مشتری که بر اساس آن مشتری مبلغ معینی وجه نقد را برای مدت زمان معین به بانک می سپارند و بانک متعهد می شود در سررسید معین، اصل و بهره سپرده را به مشتری مسترد دارد. بهره این نوع سپرده نسبت به سپرده پسانداز بیشتر است، لیکن مشتری زمانی آن را دریافت می کند که تا مهلت مقرر سپرده اش را در بانک نگه داری نماید. سپرده ثابت در مقایسه با سپرده های دیداری و پس انداز، هزینه بالایی را برای بانکها در بردارند؛ لیکن به جهت باثبات بودن آنها، بانکها میتوانند بعد از کسر
