گذشته و هم در حال صورت می‌پذیرد.». ایران دراین زمینه نیز دارای قابلیت‌ها و جاذبه‌های فراوانی است همین بس که از سوی رئیس سازمان جهانی گردشگری به عنوان یکی از پنج کشور دارای بیشترین تنوع زیستی و جانوری در دنیا نام برده شده است.
• گردشگری شهری
نواحی شهری به علت آنکه جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیار دارند غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می‌شوند. شهرها معمولاً جاذبه‌های متنوع و بزرگی شامل موزه‌ها، بناهای یادبود، سالن‌های تئاتر، استادیوم‌های ورزشی، پارک‌ها، شهربازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی ومکان‌هایی مربوط به حوادث مهم یا افراد مهشورد را دارا هستند که خود گردشگران بسیاری را جذب می‌کند.«همراه با توسعه گردشگری در نواحی شهری، برای برآوردن نیازهای گردشگران، خدمات حمایتی بیشتری نظیر رستوران و محل اقامت ساخته می‌شود، البته بازدید کنندگانی که از خارج شهر می‌آیند تنها کسانی نیستند که از این امکانات استفاده می‌کنند وخود مردم شهر هم از زیرساختها بهره‌مند می‌شوند.» (پاپلی، ۱۳۸۵)در این ارتباط می‌توان به شهرهایی همچون پاریس، لندن، نیویورک اشاره کرد که در درون خود جاذبه‌های بسیاری را جای داده‌اند.تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، شیراز در بین شهرهای ایران دارای امکانات، جاذبه‌ها و زیبایی‌های بیشتری می‌باشند و هر ساله میلیون‌ها مسافر را برای بازدید از دیدنی‌های این شهرها به سوی خود می‌کشاند.
• گردشگری روستایی
در گردشگری روستایی منابع فرهنگی، طبیعی و تاریخی نواحی روستایی به عنوان کالای فرهنگی گردشگری قابل عرضه‌اند. در سال‌های اخیر با توجه به گسترش زندگی شهرنشینی و ماشینی، بسیاری از مردم تمایل دارند به محیط‌های آرام با زندگی سنتی سفر کنند، در واقع این نوع گردشگری شباهتی هم به گردشگری بومی دارد علی‌الخصوص در اروپا و آمریکای شمالی مردم به این نوع گردشگری تمایل دارند. مردم به نواحی کشاورزی، دامداری می‌روند و مدتی را در آنجا اقامت می‌کنند و از نزدیک شاهد نحوۀ زندگی روستایی هستند. در ایران اگر شرایط و امکانات آن فراهم شود گردشگری روستایی می‌تواند از جمله موارد مهم درآمدزای جهانگردی به حساب آید. ایران دارای روستاهای بکر و سنتی است که برخی از آنها با معماری خاصی که دارند می‌توانند شهرت جهانی کسب کنند نظیر ماسوله در گیلان، ابیانه در کاشان ، زیارت در گرگان و…
• گردشگری قومی و عشایری
این نوع گردشگری به منظور مشاهده سبک زندگی افراد بومی و اقوام انجام می‌شود. هدف گردشگری قومی شناخت اقوام مختلف و شرکت در تجربه‌های آنها است. تماشای مراسم سنتی، جشن‌ها، آئین‌ها از جمله جذابیت‌های این نوع گردشگری است و برخی نیزجهت درک بهتری از موقعیت خود و یا دنیای معاصر به این گونه سفرها روی می‌آورند. (پاپلی یزدی، ۱۳۸۵) در ایران به دلیل وجود اقوام مختلف لُر، کُرد، تُرک، بلوچ، عرب، ترکمن و خصوصیاتی که هر کدام از آنها دارند واجد جذابیت‌های فراوانی برای هر ناظر و گردشگر بیرونی است.
• گردشگری مذهبی
این نوع گردشگری افرادی را شامل می‌شود که به منظور دیدار از ماکن مقدس یا انجام دادن امور مذهبی مسافرت می‌کنند. میلیون‌ها مسلمان به عربستان سفر می‌کنند، مسیحیان به واتیکان یا کلیساهای مقدس، بودائیان به بنارس و برهمائیان به لهاسا سفر می‌کنند و… شاید بتوان گفت در ایران این نوع گردشگری بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده است. سالانه ۱۵ میلیون نفر از ایرانیان تنها به شهر مشهد که یکی از امامان مقدس‌شان در آنجا دفن است سفر می‌کنند. همچنین سفر به مکه، کربلا، نجف، دمشق، مدینه از بیشترین اقبال در نزد ایرانیانی که به خارج از کشور سفر می‌کنند برخودار است. این نوع گردشگری چون کاملاً با ایدئولوژی حاکم نیز همخوانی دارد در ایران بسیار ترویج می‌شود و سرمایه‌گذاری‌های کلانی نیز چه در داخل و چه در خارج از کشور برای آن می‌شود.
• گردشگری ورزشی
شمار زیادی از میهمانان کشورهای مختلف اشخاصی‌اند که با قصد ورزش و تمرین یا شرکت در مسابقات ورزشی، تماشای مسابقه تیم‌ها یا بازیکنان مورد علاقه‌شان، یا گذراندن اردوهای ورزشی به سفر رفته‌اند. گردشگران ورزشی علاوه بر ورزش اقدام به بازدید از اماکن دیگر و یا احیاناً خرید نیز می‌نمایند.در ایران تقریباً هیچ مسابقه مهم ورزشی بعد از سال ۱۹۷۹ برگزار نشده است در حالیکه در سال‌های پیش از این تاریخ ایران میزبان برگزاری بازی‌های آسیایی در سال ۱۹۷۴، جام فوتبال ملت‌های آسیا و… بوده است.
• گردشگری درمانی
گروهی از مسافران برای استفاده از خدمات پزشکی به مکان‌هایی که تسهیلات درمانی مورد نظرشان وجود داشته باشد، سفر می‌کنند، بنابراین چنین سفری شامل فعالیتهای گوناگونی می‌شود که با هدف تأمین بهداشت و سلامت فرد یا گردشگر انجام می‌شود مانند مراقبت بهداشتی و گذراندن دوره نقاهت و بازپروری. در سال‌های اخیر در کنار تأکید بر گسترش گردشگری فرهنگی در ایران، به این نوع گردشگری نیز در قالب سخنرانی مسئولان مربوطه و نیز برگزاری سمینارهایی در این زمینه تأکید ویژه شده است و متولیان امر معتقدند ایران به دلیل برخورداری از طبیعت متنوع ،آرام و بکر می‌تواند سهم بیشتری از گردشگرانی که با قصد معالجه و تقویت سلامتی سفر می‌کنند را به خود اختصاص دهد. در ایران مکان‌های زیادی وجود دارد که گردشگران جهت به دست آوردن آرامش، درمان نارسایی‌های پوستی به آنجا مراجعه می‌کنند نظیر؛ کوهستان‌ها، دریاچه‌هایی همچون ارومیه، چشمه‌های آب گرم معدنی نظیر سرعین، لاریجان دارای توانایی‌های بالقوه‌ای در این زمینه است، همچنین وجود مراکز درمانی تخصصی و اشتهار پزشکان ایرانی بخصوص در منطقه خاورمیانه از دیگر ظرفیتهای این نوع از گردشگری در ایران می باشد.
2-3 توریسم درمانی
2-3-1 مفاهیم و تعاریف توریسم درمانی
امروزه توریسم درمانی از رو به رشدترين بخش هاي صنعت گردشگري جهان محسوب می شود و به همين دليل سازمان هاي مرتبط در كشورهاي علاقه مند به توسعه گردشگري، توجه خود را به اين بخش از صنعت توريسم جلب و براي آن برنامه ريزي مي كنند.
بر اساس تعريف سازمان جهانی جهانگردي يكي از اهدافي كه مي تواند گردشگر را برانگيزاند تا عزم سفر نمايد ، مسافرت به منظور سلامتي است . گردشگري سلامت نوعي از گردشگري است كه به منظور حفظ ، بهبود و حصول مجدد سلامت جسمي و ذهني فرد به مدت بيش از 24 ساعت و كمتر از يكسال صورت مي گيرد.(پايگاه گردشگري سلامت،1387)
به عبارت ديگر توريسم درمانی عبارت است از معرفي و ارائه بخشي از خدمات پزشكي مراكز درماني در قالب “پكيج “. اين پكيج از شرح جزييات و فعاليت هاي پيش بيني شده به منظور آگاهي درمان جو نسبت به چگونگي سير درمان بيماري خود (پروسه درماني) تشكيل شده است كه سرويس VIP و مزاياي ويژه اي را براي بيمار دارد.(پرشیامد،1387)
هراهشه در مورد گردشگری درمانی اشاره کرده سفر با اهداف سلامتی که از امکانات و تجهیزات و توان نیروی انسانی متخصص در بخشهای پزشکی استفاده می کند یا برای تجدید قوا و تفریح در منابع شفابخش طبیعی مانند آبهای گرم و معدنی، دریاچه های نمک، لجن، شن زارها، حمام های گیاهی، آفتاب و آب وهوا و مانند آن برای مدت زمان متوسط بین 2 تا 4 هفته که ممکن است با توجه به بیماری ماهها طول بکشد و بیمار می تواند کاملا یا تا حدی تحت نظارت درمانی باشد یا نباشد. بعلاوه بیمار با توجه به محدودیتهای پزشکی می تواند از امکانات ورزشی یا با شرکت در فعالیتهای فرهنگی و گردشگری بهره گیرد.(هراهشه،2002)
توریسم درمانی، صرفا ارائه خدمات پزشکی نیست بلکه بر این منطق استوار است که معالجات پزشکی در کنار استراحت و فراغت و سیاحت ناشی از یک مسافرت خارجی می تواند به تسریع بهبود و سلامت افراد مساعدت نماید و در کنار امور درمانی و پزشکی شبکه بیوتوریسم برای همراهان بیمار شکل می گیرد که در این شبکه علاوه بر خدمات درمانی بیمار، خدمات توریستی شامل تهیه روادید برای بیمار و خانواده اش، رزرو هتل و ارائه خدمات گردشگری نیز مدنظر است. از این روست که برآورد شده هر توریست سلامت سه برابر یک گردشگر معمولی موجب ارزآوری می شود.(تقی زاده و همکاران،1390)
2-3-2 انواع فعالیتهای گردشگری با هدف بهبود جسمی و درمان امراض
بطور کلی سه زیرمجموعه برای فعالیت های گردشگری با هدف بهبود جسمی و درمان امراض تعریف شده
• گردشگری تندرستی(Wellness Tourism)
مسافرت گردشگر به دهکده های سلامت و مناطق دارای چشمه های آب معدنی و آب گرم(اسپاها) را شامل می شود. در این نوع از سفر توریست برای رهایی از تنش های زندگی روزمره و تجدید قوا بدون مداخله و نظارت پزشکی راهی سفر می شود. معمولا این گردشگران بیماری جسمی مشخصی ندارند و بیشتر در پی بهره مندی از طبیعت شفابخش مناطق دیگر هستند.
• گردشگری درمانی(Curative tourism)
مسافرت گردشگر به منظور استفاده از منابع درمانی طبیعی(آبهای معدنی، نمک، لجن و غیره) است که معمولا برای درمان برخی بیماری ها یا گذراندن دوران نقاهت تحت نظارت و مداخله پزشکی صورت می گیرد.
• گردشگری پزشکی(Medical Tourism)
مسافرت به منظور درمان بیماری های جسمی یا انجام نوعی از عمل های جراحی تحت نظارت پزشکان در بیمارستان ها و مراکز درمانی را گردشگری پزشکی گویند. در این نوع از توریسم درمانی، بیمار ممکن است پس از درمان و معاجه نیازمند استفاده از فضاها و خدمات گردشگری سلامت(مانند آبگرم ها) باشد که در این صورت ممکن است گردشگری او با سفر به نقاطی که این امکانات را دارند تکمیل شود.(جباری،1387)
نوع دیگری از تعیین فعالیتهای گردشگری با هدف بهبود جسمی و درمان امراض در شکل 2-1 دیده می شود. در این تقسیم بندی(گارسیا و بنگا،2005) گردشگری درمانی به عنوان شاخه ای از گردشگری سلامت با ویژگی بیمار بودن شخص گردشگر تعیین گردیده است که نیاز به دریافت خدمات درمانی دارد.
بر اساس این شکل گردشگری سلامت مشروط به سالم یا مریض بودن گردشگر تعریف شده است. در صورتی که گردشگر سالم باشد اقدام به گردشگری بازدارنده نموده که این تعریف از گردشگری شامل گردشگری تندرستی و گردشگری پیشگیری می گردد.در گردشگری تندرستی گردشگر خدمات تندرستی دریافت کرده و در گردشگری پیشگیری خدمات سلامت به گردشگر عرضه می گردد.
در صورت بیمار بودن گردشگر، نوع گردشگری در دسته بندی گردشگری درمانی قرار گرفته و گردشگر نیاز به ریافت خدمات درمانی و پزشکی می باشد.
بیمار سالم
شکل 2-1 : تقسیم بندی گارسیا وبنگا،2005
گردشگری درمانی یا پزشکی اصطلاحی است که با توجه به روند فزاینده مسافرت برای دریافت خدمات جراحی و درمانی در کنار گشت و گذار، استراحت و دیدن جاذبه های کشورها رایج شده است که شامل موارد ذیل می گردد :
– مراقبت بهداشتی درمانی : مسافر برای دیدن پزشک به یک مکان خارج از کشور خودش می رود تا به شیوه ای از درمان که در محل اقامت خود امکان ندارد، دست پیدا کند. برای مثال سفر به مکان هایی که دارای پزشک ها یا بیمارستان هایی مشهور به اقدامات درمانی ویژه ای هستند، از آن جمله است.
– تناسب اندام : گردشگر به منظور کم کردن وزن یا انجام فعالیتهایی برای حفظ سلامتی، کاهش استرس و گاه انجام بررسی ها و آزمایش کامل جسمانی، انجام اموری مانند رژيم غذایی برای کم کردن وزن و یا انجام برخی تمرینات خاص، سفر می کند. بسیاری از هتل ها دارای یرخی از این گونه تشکیلات هستند و در این مورد بازاریابی می کنند.
– گذراندن دوره نقاهت و بازپروری : گردشگر به مکان و یا مراکزی می رود که در آنجا مراقبتهای ویژه ای از وی به عمل می آید یا از نظر بهداشت و حفظ سلامت، شهرت دارد و افراد برای گذراندن دوره نقاهت و بازپروری به آنجا مسافرت می کنند و یا محیطی برای کاهش استرس است.(چاک وای گی،1382)
2-3-3 تاریخچه توریسم درمانی
توریسم درمانی از دیرباز وجود داشته است، برخی مانند هال عقیده دارند که این پدیده از زمان یونان و رم باستان در اروپا وجود داشته و بعد به
