
) به کارگیری روشها و ابزارهای مدیریت امروزی با آشنایی با پیشینهی ایران باستان؛
د) افزودن بر دانش و شناخت مدیران در زمینه شناخت نظام اداری و اجزای آن با پیشینه ایران باستان؛
ه) افزودن بر دانش موجود در این زمینه.
1-3-2- اهمیت و ضرورت پژوهش از لحاظ کاربردی
الف) استفاده کاربردی از الگو و اجزای نظام اداری در ایران باستان برای جامعه، مدیران و رهبران سازمانها؛
ب) استفاده کاربردی از الگو و اجزای نظام اداری در ایران باستان برای ایجاد نظام اداری نوین؛
ج) استخراج اصول و شیوههای کاربردی مدیریت بومی ایرانی؛
د) استخراج الگوی کاربردی مدیریتی بومی و ایرانی.
1-4- اهداف پژوهش
1-4-1- هدف اصلی
شناسایی و تبیین ویژگیهای نظام اداری امپراتوری هخامنشیان.
1-4-2- اهداف فرعی
شناسایی اجزای نظام اداری امپراتوری هخامنشیان؛
تبیین ویژگیهای هر یک از اجزای نظام اداری امپراتوری هخامنشیان.
1-5- سوالهای پژوهش
1-5-1- سوال اصلی
وضعیت نظام اداری هخامنشیان چگونه بوده است؟
1-5-2- سوالهای فرعی
نظام اداری امپراتوری هخامنشیان از چه اجزایی تشکیل شده است؟
ویژگیهای هر یک از اجزای نظام اداری امپراتوری هخامنشیان چگونه بوده است؟
1-6- تعریف واژگان کلیدی پژوهش
در این قسمت به تعریف واژگان کلیدی این پژوهش به صورت مفهومی (نظری) و عملیاتی پرداخته میشود.
1-6-1- نظام اداری
الف) تعریف نظری
به مجموعه اجزایی گفته میشود که در ادارهی نهاد بزرگی به نام دولت نقش ایفا میکند. این اجزا بر اساس رویکرد سیستمی در تعامل با یکدیگر، هدفهایی را دنبال میکنند که در نهایت، به بهسازی و توسعه سیستم منجر خواهد شد (قلیپور، 1392: س).
نظام اداری هر کشور به مثابه سازمان تنظیمکننده کلیه فعالیتها برای نیل به هدفهای تعیین شده است که ضمن ایجاد هماهنگی بین بخشهای مختلف جامعه، بستر مناسب جهت تحقق امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را فراهم مینماید (حسنپور و میرمحمدی، 1390: 11).
ب) تعریفهای عملیاتی
نظام اداری خود از خرده نظام3هایی تشکیل شده که تعامل آنها با یکدیگر بخشی از رفتار آن را میسازد. اگر پوسته بیرونی نظام اداری را کنار بزنیم و عوامل و عناصر درونی آن را بکاویم، به خرده نظامهای در حال تعامل زیر برمیخوریم: 1. نظام انسانی؛ 2. نظام مدیریتی؛ 3. نظام قوانین و مقررات؛ 4. نظام مالی (حسنپور و میرمحمدی، 1390: 13).
نظام اداری متشکل از اجزایی همچون منابع انسانی (مدیران و غیرمدیران)، ساماندهی و تشکیلات، نظامها و روشها و رویهها، قوانین و مقررات و امکانات و منابع در یک رابطه متقابل و سازماندهی شدهاند که جامعه را جهت تحقق هدفها و آرمانهای خود راهبری مینمایند (بینا، 1387).
نظام اداری، ماشین اجرایی حکومت به حساب میآید که مرتبط با هر سه قوه است و این ماشین اجرایی، ابزار چهارگانهای (قوانین و مقررات، ساختار تشکیلاتی، سیستمها و روشها و ساختار منابع انسانی) را جهت ایفای نقش خود در اختیار دارد (میرسپاسی، 1378).
1-6-2- امپراتوری
اطلاق عنوان امپراتوری به برخی از حکومتهای گذشته، ناشی از مشخصات و ویژگیهایی است که آنها را در چهارچوب تعریف اصطلاح امپراتوری قرار میدهد؛ این اصطلاح برای کشورهایی به کار میرود که «از حیث قلمرو، جمعیت و قدرت، مشتمل بر چندین ملت، قوم یا سرزمینهای بزرگ با فرهنگها و نژادهای گوناگون باشند، قوم یا ملتی برتر بتواند بطور مستمر غلبه خود را از طریق شیوههای نظامی بر دیگران اعمال نماید و از نظر سیاسی، قدرت برتر در اختیار شخصی واحد (امپراتور) قرار داشته باشد بطوری که تمامی قدرتهای محلی از اختیارات تفویضی او مایه گرفته باشند و این که غالبا دارای بنیاد نظری اخلاقی یا سیاسی زیر لوای یک دین، ایدئولوژی یا قانون اساسی برای ایجاد هماهنگی و وحدت میان مردمان گوناگون باشد» (گولد و کولب، 1384، 92).
1-6-3- هخامنشیان
نخستین و بزرگترین امپراتوری یا شاهنشاهی (حدود 330 ـ 550 ق.م.) ایران بود. نام سلسله هخامنشیان از سردودمان (موسس) این سلسله به نام هخامنش گرفته شده است. این امپراتوری، بین سالهای 334 و 323 ق.م. بدست اسکندر به پایان رسید (کورت،4 1378: 15).
1-7- قلمرو پژوهش
1-7-1- قلمرو موضوعی
قلمرو موضوعی این پژوهش نظامهای اداری امپراتوری هخامنشیان میباشد.
1-7-2- قلمرو مکانی/ سازمانی
قلمرو مکانی این پژوهش محدوده جغرافیایی ایران باستان میباشد.
1-7-3- قلمرو زمانی
دادههای این پژوهش مربوط به دوره زمانی حدود 550 ق.م. تا 330 ق.م. میباشد و از شهریور ماه سال 1392 تا آذر ماه سال 1393 جمعآوری شده است.
فصل دوم: ادبیات و پیشینه پژوهش
2-1- مقدمه
سالها پیش که نگاه اروپائیان به سمت ایران افتاد و توجه آنان به تخت جمشید و آنچه در آن مدفون بود جلب شد، خیل عظیمی از افراد به ایران آمدند، تخت جمشید را کاویدند و هر آنچه یافتند با خود بردند. بعضی از دانشگاهها و موزههای اروپایی و آمریکایی با بودجه کلانی که داشتند، طرحها اکتشافی انجام دادند. متاسفانه بعضی از کسانی که از طرف این سازمانها ماموریت داشتند، مهندسان معدن بودند که هیچ دانش و تجربهای در انجام دادن طرحهای اکتشاف تاریخی نداشتند. پس از سالها و بعد از اجرا کردن چندین طرح اکتشافی مختلف، آثار تاریخی ایران از موزهها و دانشگاههای اروپا و امریکا سر در آوردند. در این بین، چند تن از باستانشناسان، تاریخدانان و پژوهشگران، لوحهای به جا مانده را ترجمه کردند. دانش بدست آمده از این لوحها، آنچنان جالب بود که توجه جهانیان را به خود جلب کرد. اطلاعات دسته اولی از مسائل دیوانی، محیط و شیوه زیست و زندگی روزمرهی مردم، حقوق و دستمزدها، مالیات، ارتباطات، جایگاه زن در جامعه، دین، آیین و رفتارهای مذهبیـ فرهنگی، جغرافیا، اقتصاد و … بدست آمد.
با این لوحها، برای نخستین بار به سرچشمهای غنی از منابع دست اول برمیخوریم؛ منابعی آکنده از یادداشتهای دیوانی موثق. مورخ به هنگام استفاده از این منابع، هرگز نگران نیست که مثلا به ملاحظههای سیاسی در منبعی تقلب شده باشد. این لوحها، اطلاعات لازم را برای پاسخ به پرسشهای زیادی در اختیار ما قرار میدهند. باستانشناسان به هنگام بررسی این سندها پیوسته شگفتزده میشدند که امپراتوری ایران باستان تا چه حد سازمانیافته و از بسیاری جهتها «مدرن» بوده است (کخ،5 1376: 10).
در این فصل، ابتدا درباره نظامهای اداری و اجزای آن بحث خواهد شد و در ادامه، خلاصهای مفید و کوتاه از نتیجه مطالعههایی که درباره نظامهای اداری هخامنشیان انجام شده است ارائه خواهد شد.
2-2- نظام اداری و اجزای آن
نظام اداری ابزار کار مدیریت دولتی است. نظام اداری، دیدگاهها و رویکردهای علمی مدیریت دولتی را در سطح عملیاتی محقق کرده و با استفاده از سازوکارهای فنی تلاش میکند تا به تامین انتظارات جامعه و مردم بپردازد. این رویکرد بنیان حرفه گرایی در مدیریت دولتی را تشکیل میدهد (قلیپور، 1392: 4). در حوزه بحث مدیریت دولتی، واژه متداول به کار گرفته شده در متون مربوط به نظام اداری Administrative system یا به اختصار Administration است که در مورد مفهوم این واژه، میان صاحب نظران اختلاف نظر وجود دارد (حسنپور و میرمحمدی، 1390: 11). در ادامه به تعدادی از تعریفها اشاره میشود:
ـ نظام اداری هم به ساختار و روابط بین واحدها در سازمان و هم به گروهی از افراد که گرد هم میآیند تا سیاستها و خطمشیها مشترکی را به کار گیرند و برای دستیابی به هدفهای مشترک بکوشند اطلاق میشود (عابدی جعفری و کیمایی، 1386).
ـ نظام اداری هر کشور به مثابه سازمان تنظیم کننده کلیه فعالیتها برای نیل به هدفهای تعیین شده است که ضمن ایجاد هماهنگی بین بخشهای مختلف جامعه، بستر مناسب جهت تحقق امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را فراهم مینماید (بینا، 1387).
ـ نظام اداری به مجموعه سازمانها و نهادهای دولتی و عمومی اطلاق میشود که خدمات و کالاهای عمومی را ارائه میدهند (شیخی، 1390: 102).
ـ هر حکومت و نظام سیاسی برای تحقق اهداف و خواستههای خود در جامعه تحت حاکمیت در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی احتیاج به مجموعهای از امکانات و نیروهای انسانی دارد که به آن نظام اداری میگویند (محمدی، 1368: 255).
ـ منظور از نظام اداری و اجرایی کشور، ساختار برنامهریزی شده، سازماندهی شده و نهادینه شده منظومهای از نهادها، سازمانها، تاسیسات و شالودههای اداری و تشکیلاتی کلان دولت است که مجموعه وظایف، تکالیف، عملیات و برنامههای دولت را به منظور اعمال حاکمیت یا اعمال تصدی در جهت تحقق یک سلسله مقاصد و اهداف معین به اجرا درمیآورد (بینا، 1378: 11).
ـ به مجموعه اجزایی گفته میشود که در ادارهی نهاد بزرگی به نام دولت نقش ایفا میکند. این اجزا بر اساس رویکرد سیستمی در تعامل با یکدیگر، هدفهایی را دنبال میکنند که در نهایت، به بهسازی و توسعه سیستم منجر خواهد شد (قلیپور، 1392: س).
ـ نظام اداری کشور برآیند منتج از عملکرد مجموعه پیچیدهای از ابزارهای سازمانی، تشکیلاتی و نیز مجموعهای از نیروهای انسانی (در سطوح مختلف مهارتها، تخصصها، صلاحیتها) و نیز بازتاب مجموعهای از قوانین، مقررات، دستور کارها، روشها و نظامهای انجام کار و سرانجام مناسبات و روابط حاکم بر بکارگیری منابع فیزیکی، مالی، انسانی، ابزارها، تدابیر و تمهیداتی است که دولت از راه آن، تکالیف و ظایف خود را به صورت اعمال حاکمیت و یا اعمال تصدی در جهت تحقق یک سلسله هدفهای معین و مشخص انجام میدهد (بینا، 1378: 12).
ـ دولتها برای انجام دادن ماموریت خود که از جمله آنها: تدوین سیاستها و در مواردی اجرای آنها و نظارت بر اجراست، نیازمند نظام نهادینه شدهای هستند که از آن به عنوان نظام اداری یاد میشود. نظام اداری موتور محرک و اجرایی برنامههای دولت محسوب میشود. نظام اداری محور حرکت سایر زیر نظامها در مدیریت بخش دولتی است که از آن به مدیریت دولتی نیز تعبیر شده است (قلیپور، 1392: 18 و 19).
ـ در تعریف کلی، نظام اداری هر کشور عبارت است از مجموعه ارزشها و تشکیلات و اعمال روشهایی که دولت، برای ساماندهی فعالیتها، نیازها و مسایل جامعه و اداره آن در فضایی منظم و رو به رشد ایجاد مینماید (بینا، 1378: 17).
مدیریت دولتی را باید تعریفی از دولت شناساند. در موضوع دولت و تعریف آن نظرات متفاوتی وجود دارد. آستین رنی در کتاب حکومت، دولت را مجموعهای از افراد و نهادها میداند که قانونها را برای جامعه وضع و اجرا میکند و دارای شاخصهایی مانند اقتدار فراگیر، عضویت غیرارادی، مقررات آمرانه و انحصار مشروع نیروی فراگیر است (رنی، 1374: 13 ـ 15). نظام اداری ابزار کار مدیریت دولتی است. نظام اداری، دیدگاه ها و رویکردهای علمی مدیریت دولتی را در سطح عملیاتی محقق کرده و با استفاده از سازوکارهای فنی تلاش میکند تا به تامین انتظارات جامعه و مردم بپردازد. این رویکرد بنیان حرفهگرایی در مدیریت دولتی را تشکیل میدهد (قلیپور، 1392: 4). مدیریت دولتی اجزایی دارد که در تعامل با یکدیگر به فعالیت پرداخته و در دستیابی به هدف تلاش میکنند. این اجزا شامل زیرنظام های اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، فناورانه و اداری همچون نمودار 2ـ1 است. همان طور که مشاهده میشود زیر نظام اداری در محور سایر زیر نظامها قرار دارد. جایگاه مذکور به این دلیل برای نظام اداری در نظر گرفته شده است که سایر نظامها بدون برخورداری از نظام اداری کارآمد، قادر به ارائه خویشتن نیستند؛ پس هرگونه تغییر و توسعه در زیر نظام های بالا، مستلزم تغییر و توسعه نظام اداری خواهد بود. این الزام دو سویه وضعیتی را شکل داده که به آن «نظریه همتکاملی» گویند. بر اساس این نظریه، تغییر و تحول در سیستمها باید به صورت همراه و همزمان صورت بپذیرد، نمیشود خرده سیستمی توسعه یابد بدون آن که در دیگر خرده سیستمها، تغییری ایجاد نشود (همان: 4).
