تحقیق درباره نظام اداری، هخامنشیان، مدیریت دولتی، ایران باستان

) به کارگیری روش‏ها و ابزارهای مدیریت امروزی با آشنایی با پیشینه‏ی ایران باستان؛
د) افزودن بر دانش و شناخت مدیران در زمینه شناخت نظام اداری و اجزای آن با پیشینه ایران باستان؛
ه) افزودن بر دانش موجود در این زمینه.
1-3-2- اهمیت و ضرورت پژوهش از لحاظ کاربردی
الف) استفاده‏ کاربردی از الگو و اجزای نظام اداری در ایران باستان برای جامعه، مدیران و رهبران سازمان‏ها؛
ب) استفاده‏ کاربردی از الگو و اجزای نظام اداری در ایران باستان برای ایجاد نظام اداری نوین؛
ج) استخراج اصول و شیوه‏های کاربردی مدیریت بومی ایرانی؛
د) استخراج الگوی کاربردی مدیریتی بومی و ایرانی.

1-4- اهداف پژوهش
1-4-1- هدف اصلی
شناسایی و تبیین ویژگی‏های نظام اداری امپراتوری هخامنشیان.
1-4-2- اهداف فرعی
شناسایی اجزای نظام اداری امپراتوری هخامنشیان؛
تبیین ویژگی‏های هر یک از اجزای نظام اداری امپراتوری هخامنشیان.
1-5- سوال‏های پژوهش
1-5-1- سوال اصلی
وضعیت نظام اداری هخامنشیان چگونه بوده است؟
1-5-2- سوال‏های فرعی
نظام اداری امپراتوری هخامنشیان از چه اجزایی تشکیل شده است؟
ویژگی‏های هر یک از اجزای نظام اداری امپراتوری هخامنشیان چگونه بوده است؟
1-6- تعریف واژگان کلیدی پژوهش
در این قسمت به تعریف واژگان کلیدی این پژوهش به صورت مفهومی (نظری) و عملیاتی پرداخته می‌شود.
1-6-1- نظام اداری
الف) تعریف نظری
به مجموعه اجزایی گفته می‏شود که در اداره‏ی نهاد بزرگی به نام دولت نقش ایفا می‏کند. این اجزا بر اساس رویکرد سیستمی در تعامل با یکدیگر، هدف‏هایی را دنبال می‏کنند که در نهایت، به بهسازی و توسعه سیستم منجر خواهد شد (قلی‏پور، 1392: س).
نظام اداری هر کشور به مثابه سازمان تنظیم‏کننده کلیه فعالیت‏ها برای نیل به هدف‏های تعیین شده است که ضمن ایجاد هماهنگی بین بخش‏های مختلف جامعه، بستر مناسب جهت تحقق امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را فراهم می‏نماید (حسن‏پور و میرمحمدی، 1390: 11).
ب) تعریف‏های عملیاتی
نظام اداری خود از خرده نظام3‏هایی تشکیل شده که تعامل آن‏ها با یکدیگر بخشی از رفتار آن را می‏سازد. اگر پوسته بیرونی نظام اداری را کنار بزنیم و عوامل و عناصر درونی آن را بکاویم، به خرده نظام‏های در حال تعامل زیر برمیخوریم: 1. نظام انسانی؛ 2. نظام مدیریتی؛ 3. نظام قوانین و مقررات؛ 4. نظام مالی (حسن‏پور و میرمحمدی، 1390: 13).
نظام اداری متشکل از اجزایی همچون منابع انسانی (مدیران و غیرمدیران)، ساماندهی و تشکیلات، نظام‏ها و روش‏ها و رویه‏ها، قوانین و مقررات و امکانات و منابع در یک رابطه متقابل و سازماندهی شده‏اند که جامعه را جهت تحقق هدف‏ها و آرمان‏های خود راهبری می‏نمایند (بی‏نا، 1387).
نظام اداری، ماشین اجرایی حکومت به حساب می‏آید که مرتبط با هر سه قوه است و این ماشین اجرایی، ابزار چهارگانه‌ای (قوانین و مقررات، ساختار تشکیلاتی، سیستم‏ها و روش‏ها و ساختار منابع انسانی) را جهت ایفای نقش خود در اختیار دارد (میرسپاسی، 1378).
1-6-2- امپراتوری
اطلاق عنوان امپراتوری به برخی از حکومت‏های گذشته، ناشی از مشخصات و ویژگی‏هایی است که آن‏ها را در چهارچوب تعریف اصطلاح امپراتوری قرار می‏دهد؛ این اصطلاح برای کشورهایی به کار می‏رود که «از حیث قلمرو، جمعیت و قدرت، مشتمل بر چندین ملت، قوم یا سرزمین‏های بزرگ با فرهنگ‏ها و نژادهای گوناگون باشند، قوم یا ملتی برتر بتواند بطور مستمر غلبه خود را از طریق شیوه‏های نظامی بر دیگران اعمال نماید و از نظر سیاسی، قدرت برتر در اختیار شخصی واحد (امپراتور) قرار داشته باشد بطوری که تمامی قدرت‏های محلی از اختیارات تفویضی او مایه گرفته باشند و این که غالبا دارای بنیاد نظری اخلاقی یا سیاسی زیر لوای یک دین، ایدئولوژی یا قانون اساسی برای ایجاد هماهنگی و وحدت میان مردمان گوناگون باشد» (گولد و کولب، 1384، 92).
1-6-3- هخامنشیان
نخستین و بزرگ‏ترین امپراتوری یا شاهنشاهی (حدود 330 ـ 550 ق.م.) ایران بود. نام سلسله هخامنشیان از سردودمان (موسس) این سلسله به نام هخامنش گرفته شده است. این امپراتوری، بین سال‏های 334 و 323 ق.م. بدست اسکندر به پایان رسید (کورت،4 1378: 15).
1-7- قلمرو پژوهش
1-7-1- قلمرو موضوعی
قلمرو موضوعی این پژوهش نظام‏های اداری امپراتوری هخامنشیان میباشد.
1-7-2- قلمرو مکانی/ سازمانی
قلمرو مکانی این پژوهش محدوده جغرافیایی ایران باستان میباشد.
1-7-3- قلمرو زمانی
داده‏های این پژوهش مربوط به دوره زمانی حدود 550 ق.م. تا 330 ق.م. می‏باشد و از شهریور ماه سال 1392 تا آذر ماه سال 1393 جمع‏آوری شده است.

فصل دوم: ادبیات و پیشینه پژوهش

2-1- مقدمه
سال‏ها پیش که نگاه اروپائیان به سمت ایران افتاد و توجه آنان به تخت جمشید و آن‏چه در آن مدفون بود جلب شد، خیل عظیمی از افراد به ایران آمدند، تخت جمشید را کاویدند و هر آنچه یافتند با خود بردند. بعضی از دانشگاه‏ها و موزه‏های اروپایی و آمریکایی با بودجه کلانی که داشتند، طرح‏ها اکتشافی انجام دادند. متاسفانه بعضی از کسانی که از طرف این سازمان‏ها مامور‏یت داشتند، مهندسان معدن بودند که هیچ دانش و تجربه‏ای در انجام دادن طرح‏های اکتشاف تاریخی نداشتند. پس از سال‏ها و بعد از اجرا کردن چندین طرح اکتشافی مختلف، آثار تاریخی ایران از موزه‏ها و دانشگاه‏های اروپا و امریکا سر در آوردند. در این بین، چند تن از باستان‏شناسان، تاریخ‏دانان و پژوهشگران، لوح‏های به جا مانده را ترجمه کردند. دانش بدست آمده از این لوح‏ها، آن‏چنان جالب بود که توجه جهانیان را به خود جلب کرد. اطلاعات دسته اولی از مسائل دیوانی، محیط و شیوه زیست و زندگی روزمره‏ی مردم، حقوق و دستمزدها، مالیات، ارتباطات، جایگاه زن در جامعه، دین، آیین و رفتارهای مذهبی‏ـ فرهنگی، جغرافیا، اقتصاد و … بدست آمد.
با این لوح‏ها، برای نخستین بار به سرچشمه‏ای غنی از منابع دست اول برمی‏خوریم؛ منابعی آکنده از یادداشت‏های دیوانی موثق. مورخ به هنگام استفاده از این منابع، هرگز نگران نیست که مثلا به ملاحظه‏های سیاسی در منبعی تقلب شده باشد. این لوح‏ها، اطلاعات لازم را برای پاسخ به پرسش‏های زیادی در اختیار ما قرار می‏دهند. باستان‏شناسان به هنگام بررسی این سندها پیوسته شگفت‏زده می‏شدند که امپراتوری ایران باستان تا چه حد سازمان‏یافته و از بسیاری جهت‏ها «مدرن» بوده است (کخ،5 1376: 10).
در این فصل، ابتدا درباره نظام‌های اداری و اجزای آن بحث خواهد شد و در ادامه، خلاصه‏ای مفید و کوتاه از نتیجه مطالعه‏هایی که درباره نظام‌های اداری هخامنشیان انجام شده است ارائه خواهد شد.

2-2- نظام اداری و اجزای آن
نظام اداری ابزار کار مدیریت دولتی است. نظام اداری، دیدگاه‏ها و رویکردهای علمی مدیریت دولتی را در سطح عملیاتی محقق کرده و با استفاده از سازوکارهای فنی تلاش می‌کند تا به تامین انتظارات جامعه و مردم بپردازد. این رویکرد بنیان حرفه گرایی در مدیریت دولتی را تشکیل می‏دهد (قلی‏پور، 1392: 4). در حوزه بحث مدیریت دولتی، واژه متداول به کار گرفته شده در متون مربوط به نظام اداری Administrative system یا به اختصار Administration است که در مورد مفهوم این واژه، میان صاحب نظران اختلاف نظر وجود دارد (حسن‏پور و میرمحمدی، 1390: 11). در ادامه به تعدادی از تعریف‏ها اشاره می‏شود:
ـ نظام اداری هم به ساختار و روابط بین واحدها در سازمان و هم به گروهی از افراد که گرد هم می‏آیند تا سیاست‏ها و خط‏مشی‏ها مشترکی را به کار گیرند و برای دستیابی به هدف‏های مشترک بکوشند اطلاق می‏شود (عابدی جعفری و کیمایی، 1386).
ـ نظام اداری هر کشور به مثابه سازمان تنظیم کننده کلیه فعالیت‏ها برای نیل به هدف‏های تعیین شده است که ضمن ایجاد هماهنگی بین بخش‏های مختلف جامعه، بستر مناسب جهت تحقق امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را فراهم می‏نماید (بی‏نا، 1387).
ـ نظام اداری به مجموعه سازمان‏ها و نهادهای دولتی و عمومی اطلاق می‏شود که خدمات و کالاهای عمومی را ارائه می‏دهند (شیخی، 1390: 102).
ـ هر حکومت و نظام سیاسی برای تحقق اهداف و خواسته‏های خود در جامعه تحت حاکمیت در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی احتیاج به مجموعه‌ای از امکانات و نیروهای انسانی دارد که به آن نظام اداری می‏گویند (محمدی، 1368: 255).
ـ منظور از نظام اداری و اجرایی کشور، ساختار برنامه‏ریزی شده، سازماندهی شده و نهادینه شده منظومه‌ای از نهادها، سازمان‏ها، تاسیسات و شالوده‏های اداری و تشکیلاتی کلان دولت است که مجموعه وظایف، تکالیف، عملیات و برنامه‏های دولت را به منظور اعمال حاکمیت یا اعمال تصدی در جهت تحقق یک سلسله مقاصد و اهداف معین به اجرا درمی‏آورد (بی‏نا، 1378: 11).
ـ به مجموعه اجزایی گفته می‏شود که در اداره‏ی نهاد بزرگی به نام دولت نقش ایفا می‏کند. این اجزا بر اساس رویکرد سیستمی در تعامل با یکدیگر، هدف‏هایی را دنبال می‏کنند که در نهایت، به بهسازی و توسعه سیستم منجر خواهد شد (قلی‏پور، 1392: س).
ـ نظام اداری کشور برآیند منتج از عملکرد مجموعه پیچیده‌ای از ابزارهای سازمانی، تشکیلاتی و نیز مجموعه‌ای از نیروهای انسانی (در سطوح مختلف مهارت‏ها، تخصص‏ها، صلاحیت‏ها) و نیز بازتاب مجموعه‌ای از قوانین، مقررات، دستور کارها، روش‏ها و نظام‏های انجام کار و سرانجام مناسبات و روابط حاکم بر بکارگیری منابع فیزیکی، مالی، انسانی، ابزارها، تدابیر و تمهیداتی است که دولت از راه آن، تکالیف و ظایف خود را به صورت اعمال حاکمیت و یا اعمال تصدی در جهت تحقق یک سلسله هدف‏های معین و مشخص انجام می‏دهد (بی‏نا، 1378: 12).
ـ دولت‌ها برای انجام دادن ماموریت خود که از جمله آن‏ها: تدوین سیاست‌ها و در مواردی اجرای آن‏ها و نظارت بر اجراست، نیازمند نظام نهادینه شده‌ای هستند که از آن به عنوان نظام اداری یاد می‌شود. نظام اداری موتور محرک و اجرایی برنامه‌های دولت محسوب می‌شود. نظام اداری محور حرکت سایر زیر نظام‌ها در مدیریت بخش دولتی است که از آن به مدیریت دولتی نیز تعبیر شده است (قلی‏پور، 1392: 18 و 19).
ـ در تعریف کلی، نظام اداری هر کشور عبارت است از مجموعه ارزش‏ها و تشکیلات و اعمال روش‏هایی که دولت، برای ساماندهی فعالیت‏ها، نیاز‏ها و مسایل جامعه و اداره آن در فضایی منظم و رو به رشد ایجاد می‏نماید (بی‏نا، 1378: 17).
مدیریت دولتی را باید تعریفی از دولت شناساند. در موضوع دولت و تعریف آن نظرات متفاوتی وجود دارد. آستین رنی در کتاب حکومت، دولت را مجموعه‏ای از افراد و نهادها می‏داند که قانون‏ها را برای جامعه وضع و اجرا می‏کند و دارای شاخص‏هایی مانند اقتدار فراگیر، عضویت غیرارادی، مقررات آمرانه و انحصار مشروع نیروی فراگیر است (رنی، 1374: 13 ـ 15). نظام اداری ابزار کار مدیریت دولتی است. نظام اداری، دیدگاه ها و رویکردهای علمی مدیریت دولتی را در سطح عملیاتی محقق کرده و با استفاده از سازوکارهای فنی تلاش می‏کند تا به تامین انتظارات جامعه و مردم بپردازد. این رویکرد بنیان حرفه‏گرایی در مدیریت دولتی را تشکیل می‏دهد (قلی‏پور، 1392: 4). مدیریت دولتی اجزایی دارد که در تعامل با یکدیگر به فعالیت پرداخته و در دستیابی به هدف تلاش می‏کنند. این اجزا شامل زیرنظام های اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، فناورانه و اداری همچون نمودار 2ـ1 است. همان طور که مشاهده می‏شود زیر نظام اداری در محور سایر زیر نظام‏ها قرار دارد. جایگاه مذکور به این دلیل برای نظام اداری در نظر گرفته شده است که سایر نظام‏ها بدون برخورداری از نظام اداری کارآمد، قادر به ارائه خویشتن نیستند؛ پس هرگونه تغییر و توسعه در زیر نظام های بالا، مستلزم تغییر و توسعه نظام اداری خواهد بود. این الزام دو سویه وضعیتی را شکل داده که به آن «نظریه هم‏تکاملی» گویند. بر اساس این نظریه، تغییر و تحول در سیستم‏ها باید به صورت همراه و همزمان صورت بپذیرد، نمی‏شود خرده سیستمی توسعه یابد بدون آن که در دیگر خرده سیستم‏ها، تغییری ایجاد نشود (همان: 4).