است و بالاخره نورگیرهای ساده و یا نقش قالب زده ای که بر سر عمارات قرار داده شده تا نور خورشید به داخل راه یابد. همه ی اینها نشانه هایی از پیشرفت شیشه گری در دوران سلجوقی است که از شهرتی جهانی برخوردارند و در اکثر موزه های بزرگ جهان قسمت اعظمی را به خود اختصاص داده اند.
در واقع دوران سلجوقیان اوج هنر شیشه گری است» (قائینی،70،1383) .
با حمله ی مغول به ایران و ویران شدن اکثر مراکز علمی و صنعتی چون نیشابور ، گرگان و ری برای مدت طولانی صنعت شیشه گری دچار رکود شد و پس از ایشان نیز ایلخانان بیشتر به ساختن و گسترش تکنیک سفالگری توجه کردند و بالطبع تولید شیشه بسیار کم و در کارگاه های کوچک انجام می گرفت و منحصر به ساختن شیشه های بسیار ساده شد که بیشتر جنبه‌ی مصرفی داشت تا زیبایی و تزئین.
با ظهور سلسله صفوی و سلطنت شاه عباس 1587– 1629 و توجه و علاقه وی به پیشرفت صنعت و تشویق صنعت گران، مجددا هنر شیشه گری در ایران تجدید حیات کرد و این بار شهر شیراز مرکز ساخت و تولید شیشه قرار گرفت. هنرمندان شیشه گر این دوران صرف نظر از به کارگرفتن انواع روشهای تزئین را نیز به یاری می طلبیدند و خالق آثار با شکوهی در این قسمت گشتند.
تاریخچه ی صنعت شیشه گری در ایران را باید در همین نقطه پایان بخشید نه آنکه این هنر از میان ایرانیان رفت ، بلکه پس از هنرمندان دوران صفوی ، دیگران تنها دنباله رو بودند و به خلاقیتی در این صنعت دست نیافتند. و تنها گاه گاه به تقلید از شیشه ی اروپایی پرداختند.
در اینجا لازم است اشاره به طرز کار سه نوع تزئین مختص دوران اسلامی برروی ظروف شیشه ای، یعنی مینایی، نقاشی سرد وزرین فام داشته باشیم.
2-4 زیور‌ها و سایر اشیاء
مهره های شیشه ای مکشوفه توسط باستان شناسان را می توان از لحاظ تاریخ گذاری به دو دسته تقسیم نمود : دسته اول شامل مهره های قرن اول تا چهارم ق.م می شود و دسته دوم به قرن اول تا دوم میلادی تعلق دارد.
2-4-1 مهره های شیشه ای قرن اول تا چهارم ق.م :
« این دوره تقریبا مطابق است با اواخر هخامنشی و اوایل پارتی که اگر دوره پارت را به دو دوره قبل و بعد از میلاد مسیح (ع) تقسیم کنیم چند نوع مهره شیشه ای یعنی ، مهره چشم نما ، مهره های مدور یا صفحه ای سفید در میان مهره های نارنگی شکل و همچنین مهره های لوله های خمیر شیشه، در قبوری که مطمئنا از لحاظ قدمت به دوره اول این تقسیم بندی مربوط می شوند کشف شده اند» (فوکائی، 1371، 90). (شکل 1و2)
شکل 1-گردنبند، قلعه کوتی قبر 1-7، دیلمان، استان گیلان، قرن چهارم- دوم ق.م، مجموعه مؤسسه فرهنگ شرق، دانشگاه توکیو (فوکائی، 1371، 158)
شکل 2- گردنبند، قلعه کوتی قبر 1-7، دیلمان، استان گیلان، قرن چهارم- دوم ق.م، مجموعه مؤسسه فرهنگ شرق، دانشگاه توکیو (فوکائی، 1371، 158)
مهره‌های چشم‌نما سه نوع هستند: مهره‌های مدور، مهره‌های مدور که سر و ته مسطح دارند و مهره‌های کوچکتر از دو نوع اول. این مهره ها معمولا دارای زمینه آبی تیره هستند و با شکل چشم هایی متشکل از دوایر متحدالمرکز از شیشه سفید و آبی تیره ترصیع شده اند. (شکل 3)
شکل 3-مهره، استان گیلان، قرن چهارم- دوم ق.م، مجموعه خصوصی، توکیو، چهار ردیف بالا مهره‌های مرصع، ردیف آخر با «چشم» افزوده (فوکائی، 1371، 168)
مهره های مدور یا صفحه ای در میان : این نوع مهره با پیوستن دو نیمکره شیشه ای کهربایی رنگ به دو طرف یک صفحه شیشه ای سفید رنگ ساخته شده اند.
«مهره‌های نارنگی شکل:این مهره‌ها از شیــشه آبی بسیار کمرنگ ساخته شده‌اند و شبیه نارنگی و یا سر و ته مسطح هستند.
مهره های لوله ای از جنس خمیر شیشه : این مهره ها، دوکی شکل ، کشیده و نازک می باشند. در وسط برآمده و در دو سر باریک می شوند» (فوکائی،1371 ، 92) .
2-4-2 مهره های شیشه ای قرن اول تا سوم میلادی :
این دو همزمان با اواخر سلسله پارتی است. انواع مهره هایی که از این دوره در حسنی محله و نوروز محله در منطقه دیلمان کشف شده به اختصار زیر است :
مهره های کوچک پیوسته مهره های لوزی شکل مسطح مهره های موزاییک– مهره هایی از شیشه تراش – مهره های تابیده مهره هائی به شکل کدو تنبل (شکل 4)
شکل 4-مهره، استان گیلان، قرن اول-سوم میلادی، مجموعه خصوصی، ترکیه، ردیف دوم از پایین مهره‌های موزائیک (فوکائی، 1371، 172)
«مهره های کوچک پیوسته:این مهره های کوچک مدور سفید شیری رنگ مرکب از یک جفت به هم پیوسته است.
شکل 5-مهره، استان گیلان، قرن اول- سوم میلادی. مجموعه خصوصی، توکیو، ردیف وسط، مهره‌هایی به صورت شیشه‌ای سفید در میان دو قسمت شیشه رنگی، (ساندویچی)، (فوکائی، 1371، 174)
این 3 مهره در نوروز – محله یافت شده است» (فوکائی، 1371 ، 92) . (شکل 5)
«مهره‌های لوله‌ای– این نوع مهره‌های آبی که با مقطع مربع و سوراخ مدور در حسنی – محله یافت شده است. (شکل 6)
شکل 6-مهره‌های لوله‌ای از خمیر شیشه، استان گیلان، قرن چهارم-سوم ق.م. سه مهره سمت چپ در مجموعه مؤسسه فرهنگ شرق دانشگاه توکیو مکشوفه از قلعه کوتی، قبر 1-7، دیلمان، دو مهره سمت راست در یک مجموعه خصوصی، توکیو، مهره‌های دوکی شکل کشیده با نقوش عقیق سلیمانی. (فوکائی، 1371، 180)
مهره هایی به شکل کدو تنبل : اینها کهربایی رنگ هستند با شکلی شبیه به کدو تنبل و در حسنی– محله پیدا شده اند» (فوکائی،1383، 93) .
نمونه‌های از آثار شیشه‌ای: آویز شیشه‌ای به شکل سرانسان سده 6-4 ق.م همچنین نظر قربانی به شکل سر انسان مربوط به سده 6-4 ق.م که بیشتر از برای دور ماندن از چشم بد به صورت زیور آلات استفاده می شده. (شکل 7 و 8)
شکل 7- آویز به شکل سر انسان شیشیه‌ای، دست ساز از خمیر شیشیه مات، لاجورد با چشمان و دهان سفید و سبز، سده 4-6 ق.م. ، سبک تمدن‌های اطراف دریای سیاه. (قائینی، 10 ، 1383)
شکل 8- تعویذ شیشه‌ای (نظر قربانی) به شکل سر انسان، دست ساز، زمینه سبز پررنگ، ابرو و چشم و دهان آبی، سده‌های 4 و 5 و 6 ق.م، اطراف دریای سیاه (قائینی، 1383 ، 10)
گردنبندهای فشرده که در قالب ساخته شده و از طلا و شیشه‌ی ضخیم متشکل شده اند، بر روی برخی از این آثار خطوط موجی مینایی دیده می‌شود و بر روی برخی دیگر لایه‌ای طلایی رنگ نقش بسته است و از تعداد زیادی مهره در اندازه‌های مختلف تشکیل شده‌اند که جلوه‌ی زیور را دو چندان ساخته است. (شکل 9 و 10)
شکل 9-گردنبند از مهره‌های شیشه‌ای مدور ریز و درشت، فشرده در قالب و دست ساز، لایه‌ی طلایی رنگ روی سطح مهره‌ها، سده 4 ق.م تا 3 م، ایران (قائینی، 1383، 11)
شکل 10-گردنبند، فشرده در قالب ساخته از طلا و شیشه ضخیم مات، خطوط موجی مینایی بر روی مهره‌ها ، هزاره‌ی اول ق.م، حسنلو (قائینی، 1383، 68)
نمونه‌ای از آثارشیشه‌ای : گردنبندساخته شده از مهره‌های شیشه‌ای دوکی شکل مسطح و مدور همراه با نقوش مرصع و رشته های شیشه ای سیاه و سفید که بر روی مهره های مثلث و دوکی شکل نقش بسته‌اند. (شکل 11)
شکل 11-گردنبند از مهره‌های شیشه‌ای دوکی شکل مسطح و مدور، فشرده در قالب و دست ساز، ترصیع با رشته‌های شیشه‌ای سیاه و سفید روی مهره‌های مثلث، چند مهره دوکی شکل، سده‌های 1و 2 و 3 م. شمال ایران (قائینی، 1383، 9)
انگشتر شیشه‌ای که به وسیله‌ی خمیر شیشه‌ی دست‌ساز ساخته شده وحلقه‌ی زرد و عسلی رنگ آن با نگینی از خمیر شیشه‌ی آبی به سمت سر انگشتر خاتمه یافته است این خمیر آبی رنگ گاهی خود را بر زمینه‌ای سفید متجلی ساخته است.(شکل 12)
شکل 12-انگشتر از خمیر شیشه، دست ساز، حلقه زرد با نگینی از خمیر شیشه آبی، سده‌های 5 و 6 میلادی، شمال غربی ایران (قائینی، 1383، 71)
دیگر اثر مکشوفه و هم‌تراز با این انگشتر‌ها النگویی زرد و عسلی رنگ ایست که به صورت دست ساز و با خمیر شیشه‌ی مات ساخته شده است. این النگوی شیشیه‌ای دارای یک ردیف افقی نقش بیضی شکل است که همراه با کاربرد زیور چرخش یافته است. این نقوش بیضی شکل زرد رنگ در مرکز خود نقاطی سیاه را جای داده‌اند که احتمالاً صرف زیبایی مضاعف نقش شده‌اند و یا گویای نقش چشم هستند.(شکل 13)
شکل 13-النگو شیشه‌ای ساخته شده از خمیر شیشه مات ضخیم(مینایی)، دست ساز، یک ردیف نقش بیضی شکل شبیه گل یا چشم، زمینه زرد، دایره وسط سیاه رنگ، سده 1 ق.م.، سوریه (قائینی، 1383، 71)
2-5 سازو کار معاصر اقتصاد جهانی هنر
2-5-1 هنر و اقتصاد
در تعریف ساده «علم اقتصاد» باید گفت اقتصاد علمی است که با مسئله کمیابی و خواست انسان سر و کار دارد. «اقتصاد عبارت از مطالعه روش تخصیص منابع فیزیکی و انسانی کمیاب در میان خواست‌های نامحدود یا مقاصد رقیب است. به عبارت دیگر اقتصاد عبارت است از مطالعه کمیابی و هنگامی فعال می‌شود که مردم بیش از آنچه که می‌توانند تولید کنند، تقاضا نمایند … کالاها کمیاب هستند، زیرا منابعی که برای تولید آن‌ها به کار گرفته می‌شوند، دارای استفاده‌های دیگر نیز می‌باشند … علم اقتصاد تاثیر عواملی که قیمت و مقادیر کالاهای فروخته شده را تعیین می‌کنند مورد تحلیل قرار می‌دهد.» (موریس، 1384، 15)
پس از این تعریف مختصر باید خاطرنشان کرد که، پرداخت به مقوله اقتصاد هنر بیشتر مورد علاقه جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان بوده است تا منتقدان هنری. انسان‌شناسی اقتصاد هنر به بررسی مجموعه روابط تولید و مصرف کالای هنری در سطح اجتماعی می‌پردازد. آفرینش هنری جدا از مقوله‌های فردی چون خلاقیت، توانمندی هنرمند، در فرآیندی اجتماعی از عواملی خارج از مقوله هنر تاثیر می‌پذیرد. شرایط اجتماعی جامعه و وضعیت اقتصادی هر شاخه خاص هنر، همه در سرنوشت تولیدات و مصارف فرهنگی و هنری آن موثراند. گاه شرایط اجتماعی باعث رونق و پیشرفت هنری خاص، در یک جامعه و در مقطع زمانی خاص می‌شود و گاه چرخ حرکت آن را متوقف می‌سازد.
بر اساس تعاریف جامعه‌شناسی؛ هنر و هر آنچه محصول آن باشد (چه هنر والا و متعلق به موزه و گالری و چه هنرهای تزئینی) در زیر شاخه «فرهنگ» قرار دارد. به جز بحث‌های قدیمی در باب «زیربنا» یا «روبنا» «بودن فرهنگ» در جامعه انسانی، فرهنگ به صورتی نظام‌مند تمامی الگوها و کنش‌های فردی، اجتماعی، هویتی، ارزشی، اخلاقی و روابط انسانی را تعریف می‌کند. کوتاه کلام اینکه هنر محصولی مهم است که از «قالب دو وجهه فرهنگ- ایدئولوژی» باز تولید می‌شود در شرایط مدرنیته، پسامدرنیته و جهانی شدن، اقتصاد، جایگاهی تعیین‌کننده در عرصه فرهنگ دارد زیرا «فرهنگ‌ها با عرضه مدل‌های واقع‌گرایانه یا آرمان‌گرایانه به سرمایه‌داری جهانی امکان می‌دهند تا از تنوع اشکال فرهنگی به مثابه کالا بهره‌برداری کند» (گل محمدی، 1381، 107)
سیاست‌های فرهنگی بخشی از سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی هستند، که با توجه به ابعاد کاربردی ارزش‌های فرهنگ و هنر ملی/ محلی آنان را در مدیریت اقتصاد به حساب می‌آورند. سیاست‌های فرهنگی کاملاً نظام‌های واسطه‌گری را تحت ملاحظه داشته و همچنین به تولیدات هنری و فرهنگی که همیشه وابسته به واسطه‌ها و حامیانی برای تولید شدن و دسترس عموم قرار گرفتن هستند، کمک می‌کنند. در نتیجه «وجود کنش فشرده متقابل بین هنر، همین‌طور رسانه‌ها و چرخش فراملی فرهنگ، بین هنرمندان و مصرف‌کنندگان نهایی آثار، شبکه پیچیده‌ای از نهادها (گالری‌ها، موزه‌ها، ناشران)، حمایت مالی (بانک‌ها، بنیادها، حامیان دولتی و خصوصی) ایجاد می‌کند که همه آن‌ها بر معنای اجتماعی کالاهای فرهنگی تاثیر می‌گذارند.» (کانکلینی، 1379، 275)
«در بررسی عوامل مهم در سیستم‌های جوامع تکامل‌یافته، نظام‌های عرضه و فروش اهمیتی غایی داشته و قشر هنرمندان نیز به عنوان صنفی از اصناف اقتصادی سازوکارهای ویژه خود را دارند. جامعه هنرمندان می‌تواند نظام‌های عرضه و فروشی را ایجاد کند، که سامان بخش کار هنرمندان و اقتصادشان به عنوان بخشی از اقتصاد ملی/ جهانی باشد و محصول هنرمندان را در دسترس مخاطبان علاقه‌مند قرار داده درعین حال نیز زمینه لازم را برای ادامه آنان در ادبیات، هنرهای تجسمی و نمایش موثر است. از نظر
